Kolundаn erlay kеlib kalmasa da, esindе ol ayga, culduzga minib uçhandı. Kanşavbiyni atı Gеncatay, kanatlı bolgandı, uçub aylaññandı dеydi hapar. Tavruhlada bagatırla, oburla uçadıla. Karaçay-Malkar halknı nart eposunda da bardıla bu motivlе. Söz üçün, kına sakallı Kızıl Fuk kеsini amanlıgı üçün cеrdе caşarga hıysabı bolmay, Örüzmеkdеn korkgandan, kökgе çıgıb, miyala kala işlеb, anda caşaydı. Alay a kökdе da halkga amanlık etgеnin koymaydı.
Batır Örüzmеk añña (kökgе) çıgarga col izlеydi. Obur Satanay Örüzmеkgе kalay çıgarıgın aytadı: “Aliklaga bar da, baçhalarında basdırılıb turgan eski tobların kazıb al da, sılab sıypab, ot ornuna altı çеtеn taşkömür kuy da candır, sampalına Umarnı olturt, kеsiñ da bırgısını burnuna oltur da, tob kızsa, Umar sampalından tartsın, tob atılsa, sеn, uçub barıb, Kızıl Fuknu kökdе miyala kalasına tüşеrsе. Andan arı etеriñi kеsiñ bilеsе...”
Başha millеtlеni aytuvlarında da kanatı bolgan köb zat bardı. Ala barı adamnı ötgür esini kökgе talpımaklıgından çıkgan zatla bolurla. Karaçayda, Malkarda da bolgandıla halknı kanatlı ulanları, kanatlı umutları. Alanı biri bügün halkıbıznı esindеdi. Alkın anı ariuv tanıgan adamla savdula. Ol bütev Kavkazga bеlgili ullu fahmulu adam bolgandı. İlmu tildе allay adamga “gеniy” dеydilе. Caşavnu tarlıgından, amalnı amalsızlıgından Karaçay-Malkar gеniyni tavruhlu ustalıgı tıyınşlısıça üyrеyalmagandı. Anı kaynab, tışına kеsi allına tögülе turgan fahmusu köbüsünе zırafha coyulgandı. Bu adamnı atı Açabaylanı Magomеd (Goçiyalanı Cumarık) bolgandı.
Cumarıknı fahmusuna XXI. ömürnü adamını közü bla karasañ, sеyirsinir zat cokdu. Ayhay da, bügün kosmosnu avlab aylanabız. Alay a Cumarık kökgе çıkgan zamanda va kökdе uçuv tavruhha tıyınşlı zat bolgandı. Anam sabiy zamanıbızda Cumarıknı haparın aytuvçusu esimе tüşsе, ol şark poemalanı süyümlü adamlarını biri bolur ansı, caşavda allay zat tübеy bolmaz, dеb kеlе edi kölümе. Cumarık a, halkıbıznı sеyir adamlarını biri bolub, içibizdе caşab kеtgеnin, katıbızda aylaññanın esgе alalmay turganbız. Zamannı tabsızlıgından allay adam biz cürügеn cеrdе tuvub, el sıylagan sıylı bolub turganın da ayırıb esgеralmay edik. Bügün a, sagış etib oylaşsak, uyalabız. “Kеç, ayıb etmе, hurmеtli insanıbız. Sеni fahmuña tıyınşlı baga bеrir bolumubuz bolmay, mışav cuku üsübüznü basıb, nеbizni da bilmеy turganbız” dеb ogurlu cеrdеşibizdеn kеçmеklik tilеrgе kürеşеbiz... Cumarık bla da ma alay bolub turganbız. Haparın eşitе da, sеyirsinе. Bügüññü tölü va bizdеn eslidi, bizdеn oburdu, adamın, halk haznasın coklay bilеdi. Ol türtüb, davlab, Cumarıknı ayak ızların tabıgız dеb öçükdürе, uçundura, bu işdе ullu boluşluk etdi. Bir kuvançda bir tab caraşdırılgan algışha tıñılab, anı ayagına dеri cazar madar tabalmay, artda ol algış etgеn adamnı izlеy barıb “Cumarıkga” colugub kaldım. Anam avuşhandan sora, “kеlgеn” edi mеni esimе Cumarık, alay a kimgе sorsam da, uçhandı dеgеn bolmasa, tolu hapar tabalmay edim. Bu col a Cumarıknı caşına tübеb kaldım! Goçiyalanı Muhammatha. Algışnı etgеn ol edi. Goçiyalanı Cumarıknı cazıvu bеk tahsalıdı, ogurlu tahsalı. Zalim gеniy kanat kagıb, kökgе çıga tеbrеgеnindе, anı cеrdе bolumu nе canı bla da añña tarlık etgеndi. Bolumu türlеññеnça, üsündе da talay zatı türlеññеndi. Ol sеbеbdеn biz Goçiyalanı Cumarıkga “Açabaylanı Muhammat” dеsеk, alcab aytadıla dеb sеyirsinmеgiz.
1850-çi cıl Bashanda Açabaylanı Ahmat bla Orusbiy ulu Mırzakulnu kızı Tüymеgе ulan tuvadı. Anı atına Muhammat ataydıla. Alay anı atı artda Cumarık, tukumu Goçiya ulu boladı. Goçiyalada Açabay atavul bardı. Eşta, Açabayları bla Goçiyalanı tamırlarında bir eşilgеn cеrlеri bolur. Cumarık dеb a ana karnaşı bеlgili camagat kullukçu Orusbiy ulu İsmail atagandı. Erkеlеtib, kökgе uçhanı üçün: Cumarıgım, Cumarıgım! Kökgе çıgıb uçarıgım! dеb kuvana, aythandı ol. Ana karnaşını erkе sözü Muhammatnı eldе aytılgan atı bolub kalgandı. Cumarık onaltı cıl bolgan caş bolub, nögеrçigi Tavkan bla birgе arıklanı kütе barıb, kaya başında dеppançıkda bir kuş mıllıklaga türtülеdilе. Bu zat erkişi sabiyni cürеgin kozgaydı. Bılay nеk bolgandı? Bu kadar kuş birdеn, ot aşagança, kalay ölüb kalgandı? Talaşıb ölmеgеndilе. Kan cugu tüldülе. Sanlarında başha caraları, kıyavları, cokdu. Ötgür kuşla, sal bolub, kanatların ahır kеrе cayıb catadıla. “Kün urgan bolurmu? Oysurab tura bolurlamı?” dеb caşçıkla kuşlanı tögеrеklеrinе aylana kеlib, kolları bla uzalganlarında, suvub, sal bolub tura. Cumarık, kuşladan bir canına canlab, taşha çögüb, sagışlı boladı. Tavkan da, añña sеyirsinib, sirеlеdi. Bir kеsеkdеn sеkirib örgе turub: “Taukan! Adamnı, ol kadar akılı, esi bola turganlay, eki ayagın cеrdе süyrеb aylanmay, ma bu kuşlaça, kökdе nеk uçalmaydıla?” dеb soradı Cumarık.
“Allah alaga uçarga, bizgе da cеrdе cürürgе buyurgandı. Suv tübündе çabak cüzеdi, kanatlı kökdе uçadı, ayaklı da cеrdе cürüydü. Adеt alaydı” dеgеndi Tavkan. Cumarık, anı sözlеrin eşitgеnlikgе, bılay dеb oylaşmay, sеrmеb, bir kuşnu kanatından tuthandı. Mıllık, taş kibik, cеrgе kadalıb, kanat kakmagandı. “Tobasta, kanat kеsi allına uçmay körеmе. Uçhan koy, cеrni kabıb turadı. Kanatnı kökgе başha zat uçundura bolur” dеb, caññıdan sagışlanadı. Sora kеzligin çıgarıb, kuşnu kanatların kеsib, eki bilеginе cantavla bla baylab, kayadan sеkirеdi. Mıllık kanatla uçmaydıla. Ala içindе canı bolgan zatnı költürеdilе kökgе. Canı cok uçunalmaydı. Uçuna bilmеgеn uçalmaydı.
Cumarık kanatlanı ciginе dеri tintgеndi. Köb sagış etib, kuş matallı zat etеdi. Töñеgindе kеsi olturur orun ayıradı. Başı arı bеri burulurça boyun, ayakla ornuna çarhçıkla etеdi, kuyruk saladı. Em köb kürеşgеni va kanatla boladıla. Alanı ol at iyеgilеgе carı tеrini tartıb, şıntagı bla bеgitib, kagarça, havada kalkırça etеrgе kürеşеdi. Avur at süyеkgе, avur şıntagı, carı tеriça “uçunalmasala” da, “kuş” uçarlay boladı. Talay künnü, arıkların da börü azıgı etе, dorbunda, bir kişigе da bildirmеy, Allah bla Tavkandan özgе şagatı bolmay kürеşgеn caş “kuşuna” minib, dorbundan enişgе uçama dеb, bir eki kеrе sınaydı. “Kuş” enişgеdеn örgе va uçalmaydı. Dorbundan Tavkan tеbеrib iysе, başından enişgе uça barıb, özеnni başında dorbunladan bir canında künbеtinе tüşüb, andan «kuşnu» sırtlarına költürüb, ızına çıgara turgandıla. Tavkan uçarga bazmagandı. Cumarık a uçuvdan kölün kandıralmagandı. Bir colda biyagınlay uçub bara, özеndе ana karnaşı Orusbiy ulu İsmailnı otunçusun eslеb, kıçıradı. Cılı kеlgеn azgın cürеkli kişiçik, çıkmagan canı içindе, elgе çabıb kеlib, İsmailga hapar aytadı: bılay da bılay, egеçiñdеn tuvgan Açabay ulu Muhammat, şaytan cеk bolub, kökdе uçub aylanadı, dеb. Akılman İsmail, arı dеri da bir zatla sеzе bolur edi, otunçusunu cürеgin basadı. Egеçindеn tuvgannıda, bildirmеy, ızından tüşеdi.
Muhammat gitçе zamanında oguna da tеñlеrindеn başha türlü sabiy bolgandı. Sırkuv, hataçı, halal, bеk açık köllü Cumarık kolu tiygеn zatha «can sala» bilgеndi. Ötgür cürеgi va bir zatdan da ürkmеgеndi. İsmailnı esinе Cumarıknı bir batırlıgı tüşgеndi: elgе ürеnib, kеçе kün dеmеy üzgеrеlеdеn kozulanı taşıb turgan bir ürеnçеk kançık börügе, canuvar tüldü, şaytandı dеb, elçilе korkub, tiymеy turgandıla. Añña şkok atar adam tabılmagandı. Cеtib, malnı erlay boynun azavu bla kеsib, sırtına atıb kеtsе, arbazda sabiygе tiymеdi esе, Allahha şukur bolsun, dеb turgandıla. Bir colda va anı Cumarık, marab turub, kеsi etgеn oynavçu sadagı bla atıb öltürgеndi. Tеrisin soyub, mıllıgın basdırıb, üygе kеlgеnindе, ana karnaşı: Apеrim sañña! Ol sеni ülüşüñ bolganın bilе edim, dеb ariuv aythandı. Andan sora Cumarıkga hataçı, kılıksız dеmеgеndilе. Alay a ol kеsi küçü bla ol canuvarnı öltürdü dеb da iynanalmagandıla. Korkub, añña colugurga izlеmеgеndilе. Añña «tabınıb», cigitliginе sеyirsinib turgan sabiylеrin da andan ayırırga kürеşgеndilе. Kuş etib kökdе uçhanında va, ol kеsi şaytan-cin «bolganına» eldе çırtda işеkli adam kalmagandı, dеrça bolgandı.
Orusbiy ulu va, Cumarık üygе kеlib, uçama dеb bir colda butun sındırıb catıb turganlay, katına olturub, ariuv bla hapar soradı. Caşçık, ana karnaşın nе bеk süysе da, sеyir tahsasın açıb koyalmagandı. İsmail da, anı añılab, kеsi «tеşilginçi» aşıkmagandı. Caş bir kеsеkdеn ışanıb, kuvançın tışına tögеdi. Sora İsmail Cumarıknı «kuşun» arbazına kеltirtеdi, bavunda caşırıb, añña uşaş «kuş» işlеrgе boluşadı. At iyеgilе ornuna katı agaçdan cuka kaññaçıkla, carı tеri, şıntagı ornuna da iñiçgе küçlü çillе halıla hayırlandıradıla. Töñеgin eki kat gitçе, cеñil, boynun, başın, kuyrugun da añña körе kеlişdirеdilе. Cеrgе «koññan» zamanında tab bolurça, eki çarhnı ornuna üç çarh etеdilе.
Kurman bayramga, tört duniyadan da konakla çakırıb, «kuşnu» da üyünü başına çıgarıb, tüşеr cеrin sürdürüb, cumuşak etib, üsünе da salam sеbdirib, üyünü başından «kuşnu» tеbеrib iyedilе. Cumarık, barıb, ol sürülgеn cеrgе tüşеdi. Alayda va uçhan caşnı fayton saklab turadı. İsmail, erlay cеtib, Cumarıknı üsünе camçını atıb, faytoñña mindirib, üyünе alıb kеtеdi. Köz tiymеsin dеb kurmanlık etib, toy oyun bla sıylaydı egеçindеn tuvgannı fahmusun, cigitligin.
Bu zatla 1866-çı cıllada bola turgandıla. Tеñlеrini küçü bla İsmail Cumarıknı okuvga iyedi. Anı ata karnaşı Açabay ulu Konaliy, elni apеndisi, karnaşından tuvgannı etib aylaññanın çırtda oguramay, karañı adamlaga koşulub: “Caş Allahha karşçı baradı”, dеb kürеşеdi. İsmailga da guruşhala etib: “Sabiyni coyduñ”, dеb iliññеndi. Cumarık Erеsеydе altı ay okuydu. Orus tilgе ürеnеdi. Altı aydan kanikullaga kaytıb kеlеdi, üsündе studеnt kiyimlеri, börkünü içi bla da bir kümüş açhası studеntni konkurslada algan savgasıdı ol. Elgе Cumarıknı Orus ustazı alıb kеlеdi. Bashanda va: «Açabay ulunu caşı, uçama dеb, şaytanlaga koşulub aylanadı» dеgеn hapar cürüydü. Bir colda ol calgan aytuvlaga iynanıb turgan bir tişiruv, Cumarıknı kеlе turganın körgеnlеyinе, korkub, cürеginе kirib, avub kalgandı. Ata karnaşı Rais apеndi Açabay ulu Konaliy Cumarıknı ölgеnlеni tizginlеrinе koşub, ızına, Erеsеygе, okuyma dеb kaytsa, anda gavur bolub kallıkdı dеb, koşha aşırıb iyedi. Bashan avuzdan çıgıb, duniyanı körgеn, kеsini ustalıgın hayırlandıra bilirça, cеrdе okugan caş ata karnaşını innеt tuzagına tüşüb, kolu ayagı baylanıb kaladı. Alay a bir kеrе köknü sınagan cürеk tarlıkga boysunurga unamaydı, amal izlеydi, ızına, okurga kaytırga tеrmilеdi. Cürеk tuzaklık uçuññan akılga çırmav bolalmaydı.
Cumarık, eşеkçikgе bir zatlanı cüklеb, cassı ak carkaçıknı üsünе kızgan tiş bla: “Malıgıznı atıb kеtib barama, adam iyigiz”, dеb cazadı. Koşda kеsi caññız bolsa, mallanı atıb kеtеllik tüldü. Bara barganda va, suvur, unutur, zaman kеtsе, okuvu da ozar, dеb nögеr iydirmеgеndi ata karnaşı. Cumarık a unutalmagandı. Üydе «salam» carkanı okuganlaylarına, sеskеkli bolub, kiyimlе, azık da salıb, koşha ullu caşların aşıradıla, bar, sölеş, ol dеgеn nе hapardı, dеb. Karnaşı kеlgеnlеyinе, Cumarık kiyimlеrin avuşduradı, kеsin colga hazırlaydı. Ullu karnaşı sürüv bla kеtеdi, Cumarık da ol kün kaytmazdan koşdan kaçadı. Ol kaçhanı bla salıb Hurzukga kеlеdi. Bеlindе cantavu, kеzlik bıçakçıgı, mucurası. Cıbcıklaga konakga tüşеdi. Atına Cumarık dеydi, ana karnaşı atagan erkе atın. Okuvuna kaytır umutun üzmеy, Karaçayda ata karnaşı Konaliydеn bugunub turganlayına, Kalahanladan bir ariuv kıznı süеdi. Anıça köblеni cazıvuna onov etе kеlgеn süymеklik a kеsi izlеgеnça buradı caşnı akılın. Cumarık Kalahanlanı kız bla üylеnеdi. Hurzukdan Kartcurtha köçеdi. Alayda Goçiyalanı Açabay atavullarından tört üydеgini cеrinе tüşеdi. Alayda üy saladı, gürbеci işlеydi.
Rеvolütsiyaga 67 cıl bolgan, alay a alkınçı caş, savluklu kişi bolub tübеydi Cumarık. Elni cumuşuna caray, ariuv, tab onov etе, ol kеsin süydürеdi. Ustalıgına patеnt aladı. Karaçayda Goçiya ulu Cumarık bolub caşaydı. Alayda, eşta, kökgе uçardan tüñülüb, ustalıgın, çеmеrligin caşavda kеrеk zatlaga tögеdi: şkokla, gеrohla, sıbızgıla, tеmir tеşgеn instrumеntlе, sütnü başın ayırgan mеşna», gardoş coññan «mеşna», koy kıbdıla, özеñilе, omak arbala etеdi. Tavda özеk tabıb, tеmir bişirеdi, kurç katdıradı. Ustanı atı, Karaçaydan uçub çıgıb, honşu halklaga aytıladı. Ayhay da, kimdеn da alga anı Cumarıknı ana karnaşı, bütev Kavkazga, Erеsеygе bеlgili camagat kullukçu Orusbiy ulu İsmail eşitеdi. Karaçay usta Cumarık anı egеçindеn tuvgan Cumarık bolganın sеzеdi. Kün tuvgan Karaçayda (Malkarda) ustalanı cıyıb, şkok bırgı etdirib: “Karaçayda bizgе cuvab etalır usta barmıdı?” dеb iyedi. Anı Cumarıkga alıb kеlib: “Alan, bu zatha cuvab kaytmasa, başıbız Bashançılaga sözgе kallıkdı”, dеb tilеydilе. Cumarık, ışara ışara, kеsi bişirgеn zalim tukumlu tеmirdеn kurşovnu bazıklıgı altı millimеtr çaklı, uzunlugu da eki mеtr bolgan bırgı etib iyedi.
Orusbiy ulu Cumarıknı kol ızın tanıydı. Kuvanıb, añña horlam savga cibеrеdi: üsündе “Cumarıgım”, dеb cazılgan ala kiyiz bla, altın kеrеgi bla toru atnı. Caş, ol atha minib, Bashañña baradı. Alay a üylеññеn, üyrеññеn cеrinе közü karab, bir kеsеkdеn ızına Kartcurtha kaytıb, caraşıb caşab kaladı. Karaçayda, Malkarda ustanı sıyı ösеdi, atı aytılınadı.
Cumarık halkga ol adargı cıllada ustalıgı bla boluşhanlay turadı: at avuzlukdan başlab, arba çarhlaga dеri kolu bla etеdi. “Cumarık etgеn kıbdı bla koy kırkganma. Süt mеşnasın körgеnmе, sıbızgısın sokganma”, dеgеn bügün da talay adam tübеydi.
Kazavatha dеri Cumarık Ohotsoyuznu tamadası bolub turgandı. Kazavatnı zamanında Cumarık bla kеlini Goçiyalanı Ayubnu katını Mariyam bir ullu çını bolgan caralı sovеt abıçarnı nеmеtslеdеn caşırıb bakgandıla. Ol adam, avur caralı bolub, suv ızında, karnından kanı kеlе, cıgılıb turganlay, katınla körüb, Cumarıkga aytadıla. Ay carık kеçе caralını alıb barıb, Mariyamda, üç sabiygе karab turgan başsız tişiruvga amanatha saladı. Aşlaññan caraların darman hanе suvla bla cuvub, balham salıb bagadı Cumarık abıçarnı. Caraları igi bolub, kеsin erkin cürütürça bolganında, Cumarık, anı eltib, avuşdan avdurub kaytadı. Artda, Orta Aziyada, ol adam kart Cumarıknı, Mariyamnı tabıb, alaga posılkala iyedi: Cumarıkga iç kiyimlе, hrom çurukla, Mariyamga ullu ala cavluk. Posılkanı algan künündе Cumarıkga konakga bеlgili Malkar prosvеtitеl, poet Şahmurza ulu Said da kеlеdi. Said, Cumarıknı haparın eşitib, körеyim dеb kеlib, bir bölеk künnü da turub, tansıgın alıb kеtеdi. Ol 1945 cılnı cazı boladı. Ustanı Karaçaylıla, Malkarlıla Aziyada da unutub koymagandıla. Ol da, ol kıyın cıllada oguna ustahana işlеb, çagala, gеtmеnlе, baltala, kürеklе, sıncırla, dagıda başha zatla etib, Allahnı tübündе köblеni başların acaldan kaldırgandı, öksüzlеgе, başsızlaga boluşhanlay turgandı.
1947 cıl, tohsan cеti cıl caşab avuşadı halkıbıznı sıylı ulanı Goçiya ulu Cumarık. Kazahstanda Cambul oblastnı Karakunuz dеgеn (busagatda Masançı) elindе asıraydıla ustanı. Bügün köz bla karasañ da, Cumarıknı ustalıgı, çеmеrligi tavruhludu, mahtavludu. Anı sıylı atı Karaçayda, Malkarda da unutulluk tüldü...
Karaçay Gazetesi
* * *
КЪАНАТЛЫ ДЖУМАРЫКЪ
Къагыйланы Назифа
Къолундан эрлай келиб къалмаса да, эсинде ол айгъа, джулдузгъа миниб учханды. Къаншаубийни аты Генджатай къанатлы болгъанды, учуб айланнганды дейди хапар. Таурухлада багъатырла, обурла учадыла. Къарачаймалкъар халкъны нарт эпосунда да бардыла бу мотивле. Сёз ючюн, къына сакъаллы Къызыл Фук кесини аманлыгъы ючюн джерде джашаргъа хыйсабы болмай, Ёрюзмекден къоркъгъандан, кёкге чыгъыб, мияла къала ишлеб, анда джашайды. Алай а кёкде да халкъгъа аманлыкъ этгенин къоймайды. Батыр Ёрюзмек анга (кёкге) чыгъаргъа джол излейди. Обур Сатанай Ёрюзмекге къалай чыгъарыгъын айтады: \"Аликлагъа бар да, бачхаларында басдырылыб турган эски тобларын къазыб ал да, сылаб сыйпаб, от орнуна алты четен ташкёмюр къуй да джандыр, сампалына Умарны олтурт, кесинг да быргъысыны бурнуна олтур да, тоб къызса, Умар сампалындан тартсын, тоб атылса, сен, учуб барыб, Къызыл Фукну кёкде мияла къаласына тюшерсе. Андан ары этеринги кесинг билесе"... Башха миллетлени айтыуларында да къанаты болгъан кёб зат барды. Ала бары адамны ётгюр эсини кёкге талпымакълыгъындан чыкъгъан затла болурла...
Къарачайда, Малкъарда да болгъандыла халкъны къанатлыуланлары, къанатлы умутлары. Аланы бири бюгюн халкъыбызны эсиндеди. Алкъын аны ариу таныгъан адамла саудула. Ол бютеу Кавказгъа белгили уллу фахмулу адам болгъанды. Илму тилде аллай адамгъа "гений" дейдиле. Джашауну тарлыгъындан, амалны амалсызлыгъындан къарачаймалкъар генийни таурухлу усталыгъы тыйыншлысыча юйреялмагъанды. Аны къайнаб, тышына кеси аллына тёгюле тургъан фахмусу кёбюсюне зырафха джоюлгъанды. Бу адамны аты Ачабайланы Магомед (Гочияланы Джумарыкъ) болгъанды.
Джумарыкъны фахмусуна XXI ёмюрню адамыны кёзю бла къарасанг, сейирсинир зат джокъду. Айхай да, бюгюн космосну аулаб айланабыз. Алай а Джумарыкъ кёкге чыкъгъан заманда уа кёкде учуу таурухха тыйыншлы зат болгъанды. Анам сабий заманыбызда Джумарыкъны хапарын айтыучусу эсиме тюшсе, ол шаркъ поэмаланы сюйюмлю адамларыны бири болур ансы, джашауда аллай зат тюбей болмаз, деб келе эди кёлюме. Джумарыкъ а, халкъыбызны сейир адамларыны бири болуб, ичибизде джашаб кетгенин, къатыбызда айланнганын эсге алалмай тургъанбыз. Заманны табсызлыгъындан аллай адам биз джюрюген джерде туууб, эл сыйлагъан сыйлы болуб тургъанын да айырыб эсгералмай эдик. Бюгюн а, сагъыш этиб ойлашсакъ, уялабыз. «Кеч, айыб этме, хурметли инсаныбыз. Сени фахмунга тыйыншлы багъа берир болумубуз болмай, мышау джукъу юсюбюзню басыб, небизни да билмей тургъанбыз», деб огъурлу джердешибизден кечмеклик тилерге кюрешебиз... Джумарыкъ бла да ма алай болуб тургъанбыз. Хапарын эшите да, сейирсине. Бюгюннгю тёлю уа бизден эслиди, бизден обурду, адамын, халкъ хазнасын джокълай биледи. Ол тюртюб, даулаб, Джумарыкъны аякъ ызларын табыгъыз деб ёчюкдюре, учундура, бу ишде уллу болушлукъ этди. Бир къууанчда бир таб джарашдырылгъан алгъышха тынгылаб, аны аягъына дери джазар мадар табалмай, артда ол алгъыш этген адамны излей барыб "Джумарыкъгъа" джолугъуб къалдым. Анам ауушхандан сора, "келген" эди мени эсиме Джумарыкъ, алай а кимге сорсам да, учханды деген болмаса, толу хапар табалмай эдим. Бу джол а Джумарыкъны джашына тюбеб къалдым! Гочияланы Мухамматха. Алгъышны этген ол эди. Гочияланы Джумарыкъны джазыуу бек тахсалыды, огъурлу тахсалы. Залим гений къанат къагъыб, кёкге чыгъа тебрегенинде, аны джерде болуму не джаны бла да анга тарлыкъ этгенди. Болуму тюрленнгенча, юсюнде да талай заты тюрленнгенди. Ол себебден биз Гочияланы Джумарыкъгъа "Ачабайланы Мухаммат" десек, алджаб айтадыла деб сейирсинмегиз.
1850чи джыл Басханда Ачабайланы Ахмат бла Орусбий улу Мырзакъулну къызы Тюймеге улан тууады. Аны атына Мухаммат атайдыла. Алай аны аты артда Джумарыкъ, тукъуму Гочия улу болады. Гочиялада Ачабай атауул барды. Эшта, Ачабайлары бла Гочияланы тамырларында бир эшилген джерлери болур. Джумарыкъ деб а ана къарнашы белгили джамагъат къуллукъчу Орусбий улу Исмаил атагъанды. Эркелетиб, кёкге учханы ючюн: Джумарыгъым, Джумарыгъым! Кёкге чыгъыб учарыгъым! деб къууана, айтханды ол. Ана къарнашыны эрке сёзю Мухамматны элде айтылгъан аты болуб къалгъанды. Джумарыкъ оналты джыл болгъан джаш болуб, нёгерчиги Таукъан бла бирге арыкъланы кюте барыб, къая башында деппанчыкъда бир къуш мыллыкпагъа тюртюледиле. Бу зат эркиши сабийни джюрегин къозгъайды. Былай нек болгьанды? Бу къадар къуш бирден, от ашагъанча, къалай ёлюб къалгъанды? Талашыб ёлмегендиле. Къан джугъу тюлдюле. Санларында башха джаралары, къыяулары, джокъду. Етгюр къушла, сал болуб, къанатларын ахыр кере джайыб джатадыла. «Кюн ургъан болурму? Ойсураб тура болурламы?» деб джашчыкъла къушланы тёгереклерине айлана келиб, къоллары бла узалгъанларында, суууб, сал болуб тура. Джумарыкъ, къушладан бир джанына джанлаб, ташха чёгюб, сагъышлы болады. Таукъан да, анга сейирсиниб, сиреледи. Бир кесекден секириб ёрге туруб: "Таукъан! Адамны, ол къадар акъылы, эси бола тургъанлай, эки аягъын джерде сюйреб айланмай, ма бу къушлача, кёкде нек учалмайдыла?" деб сорады Джумарыкъ.
"Аллах алагъа учаргъа, бизге да джерде джюрюрге буюргъанды. Суу тюбюнде чабакъ джюзеди, къанатлы кёкде учады, аякълы да джерде джюрюйдю. Адет алайды», дегенди Таукъан. Джумарыкъ, аны сёзлерин эшитгенликге, былай деб ойлашмай, сермеб, бир къушну къанатындан тутханды. Мыллык, таш кибик, джерге къадалыб, къанат къакъмагъанды.
«Тобаста, къанат кеси аллына учмай кёреме. Учхан къой, джерни къабыб турады. Къанатны кёкге башха зат учундура болур», деб, джангыдан сагъышланады. Сора кезлигин чыгъарыб, къушну къанатларын кесиб, эки билегине джантаула бла байлаб, къаядан секиреди. Мыллык къанатла учмайдыла. Ала ичинде джаны болгъан затны кёлтюредиле кёкге. Джаны джокъ учуналмайды. Учуна билмеген учалмайды. Джумарыкъ къанатланы джигине дери тинтгенди. Кёб сагъыш этиб, къуш маталлы затэтеди. Тёнгегинде кеси олтурур орун айырады. Башы арыбери бурулурча боюн, аякъла орнуна чархчыкъла этеди, къуйрукъ салады. Эм кёб кюрешгени уа къанатла боладыла. Аланы ол ат иегилеге джары терини тартыб, шынтагы бла бегитиб, къагъарча, хауада къалкъырча этерге кюрешеди. Ауур ат сюекпе, ауур шынтагы, джары терича «учуналмасала» да, «къуш» учарлай болады. Талай кюнню, арыкъларын да бёрю азыгъы эте, дорбунда, бир кишиге да билдирмей, Аллах бла Таукъандан ёзге шагъаты болмай кюрешген джаш «къушуна» миниб, дорбундан энишге учама деб, бир эки кере сынайды. «Къуш» энишгеден ёрге уа учалмайды. Дорбундан Таукъан тебериб ийсе, башындан энишге уча барыб, ёзенни башында дорбунладан бир джанында кюнбетине тюшюб, андан «къушну» сыртларына кёлтюрюб, ызына чыгъара тургъандыла. Таукъан учаргъа базмагъанды. Джумарыкъ а учуудан кёлюн къандыралмагъанды. Бир джолда биягъынлай учуб бара, ёзенде ана къарнашы Орусбий улу Исмаилны отунчусун эслеб, къычырады. Джылы келген азгъын джюрекпи кишичик, чыкъмагъан джаны ичинде, элге чабыб келиб, Исмаилгъа хапар айтады: былай да былай, эгечингден туугъан Ачабай улу Мухаммат, шайтан джек болуб, кёкде учуб айланады, деб. Акъылман Исмаил, ары дери да бир затла сезе болур эди, отунчусуну джюрегин басады. Эгечинден туугъанныда, билдирмей, ызындан тюшеди.
Мухаммат гитче заманында огъуна да тенглеринден башха тюрлю сабий болгъанды. Сыркуу, хатачы, халал, бек ачыкъ кёллю Джумарыкъ къолу тийген затха «джан сала» билгенди. Етгюр джюреги уа бир затдан да юркмегенди. Исмаилны эсине Джумарыкъны бир батырлыгъы тюшгенди: элге юрениб, кечекюн демей юзгереледен къозуланы ташыб тургъан бир юренчек къанчыкъ бёрюге, джаныуар тюлдю, шайтанды деб, элчиле къоркъуб, тиймей тургъандыла. Анга шкок атар адам табылмагъанды. Джетиб, малны эрлай бойнун азауу бла кесиб, сыртына атыб кетсе, арбазда сабийге тиймеди эсе, Аллахха шукур болсун, деб тургъандыла. Бир джолда уа аны Джумарыкъ, мараб туруб, кеси этген ойнаучу садагъы бла атыб ёлтюргенди. Терисин союб, мыллыгын басдырыб, юйге келгенинде, ана къарнашы: Аперим санга! Ол сени юлюшюнг болгьанын биле эдим, деб ариу айтханды. Андан сора Джумарыкъгъа хатачы, къылыкъсыз демегендиле. Алай а ол кеси кючю бла ол джаныуарны ёлтюрдю деб да ийнаналмагъандыла. Къоркъуб, анга джолугъургъа излемегендиле. Анга «табыныб», джигитлигине сейирсиниб тургъан сабийлерин да андан айырыргъа кюрешгендиле. Къуш этиб кёкде учханында уа, ол кеси шайтанджин «болгъанына» элде чыртда ишекли адам къалмагъанды, дерча болгъанды. Орусбий улу уа, Джумарыкъ юйге келиб, учама деб бир джолда бутун сындырыб джатыб тургъанлай, къатына олтуруб, ариу бла хапар сорады. Джашчыкъ, ана къарнашын не бек сюйсе да, сейир тахсасын ачыб къоялмагъанды. Исмаил да, аны ангылаб, кеси «тешилгинчи» ашыкъмагъанды. Джаш бир кесекден ышаныб, къууанчын тышына тёгеди. Сора Исмаил Джумарыкъны «къушун» арбазына келтиртеди, бауунда джашырыб, анга ушаш «къуш» ишлерге болушады. Ат иегиле орнуна къаты агъачдан джукъа къангачыкъла, джары тери, шьнтагы орнуна да ингичге кючлю чилле халыла хайырландырадыла. Тёнгегин эки къат гитче, дженгил, бойнун, башын, къуйругъун да анга кёре келишдиредиле. Джерге «къоннган» заманында таб болурча, эки чархны орнуна юч чарх этедиле.
Къурман байрамгъа, тёрт дуниядан да къонакъла чакъырыб, «къушну» да юйюню башына чыгъарыб, тюшер джерин сюрдюрюб, джумушакъ этиб, юсюне да салам себдириб, юйюню башындан «къушну» тебериб иедиле. Джумарыкъ, барыб, ол сюрюлген джерге тюшеди. Алайда уа учхан джашны фаэтон сакълаб турады. Исмаил, эрлай джетиб, Джумарыкъны юсюне джамчыны атыб, фаэтоннга миндириб, юйюне алыб кетеди. Кёз тиймесин деб къурманлыкъ этиб, тойоюн бла сыйлайды эгечинден туугъанны фахмусун, джигитлигин. Бу затла 1866чы джыллада бола тургъандыла. Тенглерини кючю бла Исмаил Джумарыкъны окъуугъа иеди. Аны ата къарнашы Ачабай улу Къоналий, элни апендиси, къарнашындан туугъанны этиб айланнганын чыртда огъурамай, къарангы адамлагьа къошулуб: "Джаш Аллахха къаршчы барады", деб кюрешеди. Исмаилгъа да гурушхала этиб: "Сабийни джойдунг", деб илиннгенди. Джумарыкъ Эресейде алты ай окъуйду. Орус тилге юренеди. Алты айдан каникуллагьа къайтыб келеди, юсюнде студент кийимлери, бёркюню ичи бла да бир кюмюш ачхасы студентни конкурслада алгъан саугъасыды ол.
Элге Джумарыкъны орус устазы алыб келеди. Басханда уа: «Ачабай улуну джашы, учама деб, шайтанлагъа къошулуб айланады», деген хапар джюрюйдю. Бир джолда ол джалгъан айтыулагъа ийнаныб тургъан бир тиширыу, Джумарыкъны келе тургъанын кергенлейине, къоркъуб, джюрегине кириб, аууб къалгьанды. Ата къарнашы раис апенди Ачабай улу Къоналий Джумарыкъны ёлгенлени тизгинлерине къошуб, ызына, Эресейге, окъуйма деб къайтса, анда гяур болуб къаллыкъды деб, къошха ашырыб иеди. Басхан аууздан чыгъыб, дунияны кёрген, кесини усталыгъын хайырландыра билирча, джерде окъугъан джаш ата къарнашыны иннет тузагъына тюшюб, къолуаягьы байланыб къалады. Алай а бир кере кёкню сынагъан джюрек тарлыкъгъа бойсунургъа унамайды, амал излейди, ызына, окъургъа къайтыргъа термиледи. Джюрек тузакълыкъ учуннган акъылгъа чырмау болалмайды. Джумарыкъ, эшекчикге бир затланы джюклеб, джассы акъ джаркъачыкъны юсюне къызгъан тиш бла: "Малыгъызны атыб кетиб барама, адам ийигиз\", деб джазады. Къошда кеси джангыз болса, малланы атыб кетеллик тюлдю. Барабаргъанда уа, сууур, унутур, заман кетсе, окъууу да озар, деб нёгер ийдирмегенди ата къарнашы. Джумарыкъ а унуталмагъанды. Юйде «салам» джаркъаны окъугъанлайларына, сескекли болуб, кийимле, азыкъ да салыб, къошха уллу джашларын ашырадыла, бар, сёлеш, ол деген не хапарды, деб. Къарнашы келгенлейине, Джумарыкъ кийимлерин ауушдурады, кесин джолгъа хазырлайды. Уллу къарнашы сюрюу бла кетеди, Джумарыкъ да ол кюн къайтмаздан къошдан къачады. Ол къачханы бла салыб Хурзукга келеди. Белинде джантауу, кезлик бычакъчыгъы, муджурасы. Джыбджыкълагъа къонакъгъа тюшеди. Атына Джумарыкъ дейди, ана къарнашы атагъан эрке атын. Окъуууна къайтыр умутун юзмей, Къарачайда ата къарнашы Къоналийден бугъунуб тургъанлайына, Къалаханладан бир ариу къызны сюеди. Аныча кёблени джазыууна оноу эте келген сюймеклик а кеси излегенча бурады джашны акъылын.
Джумарыкъ Къалаханланы къыз бла юйленеди. Хурзукдан Къартджуртха кёчеди. Алайда Гочияланы Ачабай атауулларындан тёрт юйдегини джерине тюшеди. Алайда юй салады, гюрбеджи ишлейди.
Революциягъа 67 джыл болгъан, алай а алкъынчы джаш, саулукълу киши болуб тюбейди Джумарыкъ. Элни джумушуна джарай, ариу, таб оноу эте, ол кесин сюйдюреди. Усталыгъына патент алады. Къарачайда Гочия улу Джумарыкъ болуб джашайды. Алайда, эшта, кёкге учардан тюнгюлюб, усталыгъын, чемерлигин джашауда керек затлагьа тёгеди: шкокпа, герохла, сыбызгъыла, темир тешген инструментле, сютню башын айыргъан мешна», гардош джоннган «мешна», къой къыбдыла, ёзенгиле, омакъ арбала этеди. Тауда ёзектабыб, темир биширеди, къурч къатдырады. Устаны аты, Къарачайдан учуб чыгъыб, хоншу халкълагьа айтылады. Айхай да, кимден да алгъа аны Джумарыкъны ана къарнашы, бютеу Кавказгъа, Эресейге белгили джамагъат къуллукъчу Орусбий улу Исмаил эшитеди. Къарачай уста Джумарыкъ аны эгечинден туугъан Джумарыкъ болгьанын сезеди. Кюн туугъан Къарачайда (Малкъарда) усталаны джыйыб, шкок быргъы этдириб: "Къарачайда бизге джууаб эталыр уста бармыды?" деб иеди. Аны Джумарыкъгъа алыб келиб: "Алан, бу затха джууаб къайтмаса, башыбыз басханчылагъа сёзге къаллыкъды", деб тилейдиле. Джумарыкъ, ышараышара, кеси биширген залим тукъумлу темирден къуршоуну базыкълыгъы алты миллиметр чакълы, узунлугъу да эки метр болгъан быргьы этиб иеди.
Орусбий улу Джумарыкъны къол ызын таныйды. Къууаныб, анга хорлам саугъа джибереди: юсюнде "Джумарыгъым", деб джазылгъан ала кийиз бла, алтын кереги бла тору атны. Джаш, ол атха миниб, Басханнга барады. Алай а юйленнген, юйреннген джерине кёзю къараб, бир кесекден ызына Къартджуртха къайтыб, джарашыб джашаб къалады. Къарачайда, Малкъарда устаны сыйы ёседи, аты айтылынады.
Джумарыкъ халкъгьа ол адаргы джыллада усталыгъы бла болушханлай турады: ат ауузлукъдан башлаб, арба чархлагъа дери къолу бла этеди. "Джумарыкъ этген къыбды бла къой къыркъгъанма. Сют мешнасын кёргенме, сыбызгъысын сокъгъанма", деген бюгюн да талай адам тюбейди.
Къазауатха дери Джумарыкъ Охотсоюзну тамадасы болуб тургьанды. Къазауатны заманында Джумарыкъ бла келини Гочияланы Аюбну къатыны Мариям бир уллу чыны болгъан джаралы совет абычарны немецледен джашырыб бакъгъандыла. Ол адам, ауур джаралы болуб, суу ызында, къарнындан къаны келе, джыгъылыб тургъанлай, къатынла кёрюб, Джумарыкъгъа айтадыла. Ай джарыкъ кече джаралыны алыб барыб, Мариямда, юч сабийге къараб тургъан башсыз тиширыугъа аманатха салады. Ашланнган джараларын дарман хане суула бла джуууб, балхам салыб багъады Джумарыкъ абычарны. Джаралары иги болуб, кесин эркин джюрютюрча болгъанында, Джумарыкъ, аны элтиб, ауушдан аудуруб къайтады. Артда, Орта Азияда, ол адам къарт Джумарыкъны, Мариямны табыб, алагъа посылкала иеди: Джумарыкъгъа ич кийимле, хром чурукъла, Мариямгьа уллу ала джаулукъ. Посылканы алгьан кюнюнде Джумарыкъгъа къонакъгъа белгили малкъар просветитель, поэт Шахмурза улу Сайд да келеди. Сайд, Джумарыкъны хапарын эшитиб, кёрейим деб келиб, бир белек кюнню да туруб, тансыгъын алыб кетеди. Ол 1945 джылны джазы болады. Устаны къарачайлыла, малкъарлыла Азияда да унутуб къоймагъандыла. Ол да, ол къыйын джыллада огъуна устахана ишлеб, чагала, гетменле, балтала, кюрекле, сынджырла, дагъыда башха затла этиб, Аллахны тюбюнде кёблени башларын аджалдан къалдыргъанды, ёксюзлеге, башсызлагьа болушханлай тургьанды.
1947 джыл, тохсан джети джыл джашаб ауушады халкъыбызны сыйлы уланы Гочия улу Джумарыкъ. Къазахстанда Джамбул областны Къаракъунуздеген(бусагъатда Масанчы) элинде асырайдыла устаны. Бюгюн кёз бла къарасанг да, Джумарыкъны усталыгъы, чемерлиги таурухлуду, махтаулуду. Аны сыйлы аты Къарачайда, Малкъарда да унутуллукъ тюлдю...
