Duniyada em oñluğa sanalğan on nazmuçunu caş tölüge amanatları Parijde kitab bolub çıkğandı. Ol onovlandan biri Oljas Suleymenovdu. Batıda [Zapadda] alay atı aytılğan adamnı bizde caş tölü bile da bolmaz. SSSR çaçılğanlı soyuz respublikala ençi kralla bolğandıla. Kazahstan da bolğandı ençi davlet. Kaynayla ala – erkin egemen [suverennıy] kralla, keslerini oñlu cazıvçuların birer cerge keleçi etib olturtalla, alay demek – cazıvçularını sıyların körelle, ışanalla, ala diplomat işleni kimden da igi bardırlıklarına bazalla. Söz üçün, Oljas Kazahstannı UNESCOda keleçisidi. Ol alamatdı, aşhıdı, alay a soruv: ıyıkda eki kere çıkğan karaçay gazetni bir betin Oljasha bergenden mağana barmıdı, alaysız da bu cergili materiallanı kalay sıyındırırğa bilmey kıyınlaşa turğanlay? Andan ese, biz Karaçay bla baylamlı adamlanı, haparlanı basmalasak igi tülmüdü? Ne igilik etgendi Suleymenov Karaçayğa? Ma endi  adamnı kölüne kelirge bolluk bu kucur soruvlağa cuvab da ete, Oljasnı üsünden talay söz aytayık.

1989 cıl iyun ayda SSSR-ni Baş Sovetini birinçi sessiyasında Oljas Suleymenov söznü köndelen salıb tohtaydı: «Biz işibizni repressiyağa tüşgen halklağa reabilitatsiya etivnü colun-coruğun caraşdırıvdan başlarğa kerekbiz. Allay reabilitatsion zakon alınmay, kral sürğünñe tüşgen halkladan stalinizmni murdarlığı üçün keçmeklik tilemey, alğa barırğa col cokdu. Orus, Gürcü, Kazah halkla da kıyınlık çeger üçün kalmağandıla. Alay a, millet belgi bla başdan ayak curtlarından sürülgen halkla eki kat kıyınlık çekgendile. Biz ol zatnı kralnı atından, zakon halda açık aytırğa kerekbiz...». Büğün barıbız da bilgen «Repressiyağa tüşgen halklağa reabilitatsiya etivnü hakından» zakonnu caraşdırıv ma alay başlanñandı. Biz – tutmakdan-sürgünden ötgen halkladan biri – Oljasnı bu adamlığın, erkişiligin unuturğa bollukbuzmu?

Alay a, «börü atarık börkünden» degenley, Suleymenovnu bütev duniyağa belgili etgen anı «Slovo o polku İgoreve» atlı tarih çığarmanı üsünden cazğan tintivleri-oyumları bolğandıla. Kral korkuvsuzluknu orğanları 1975 cıl Oljasnı «Az i YA» kitabın Sovet Soyuznu bütev tükenlerinden, kitabhanelerinden sıyırıb, küydürüb küreşgendile. Ol onovnu etgen a SSSR-ni  Kommunist partiyasını ideologiya canından başçısı Suslov bolğandı. SSSR-ni İlmula Akademiyası da Suleymenovnu kitabın «uvathan» cıyılıvla, süzüvle bardırğandı. Kazahstannı başçısı Kunayev Brejnev bla söleşib, Oljasnı caklarğa, saklarğa küreşgendi. Suleymenovnu atasın 1937 cıl «halknı cavu» deb kuruthandıla. Suslovnu başçılığı bla biyağı kara küçle Oljasha da ol atnı atarğa küreşgendile. Kunayev bolmasa, Oljasha kallay kıyınlıkla çekdirlik bolur edile. Bir poet üçün Suslov bla arasın aman eterge bizde tamadaladan kişi bazarıkmı edi eken? Kunayev halkın, curtun caklağan adam bolğandı. 1962 cıl Hruşçöv kıbıla Kazahstannı igi kesek cerin mamuk ösdürüvçü honşu respublikağa berirge izlegendi. Kunayev birden eki bolmağandı. İşinden çığarğan edile anı üçün. Kuru bu eki zatı oğuna anı oñlu adam bolğanın körgüztmeymidi? Bizni tamadalada tuvğan cerlerin  çaçdırmaz üçün, başha subektlege koşdurmaz üçün, halkların-curtların koruvlar-saklar üçün Kunayevça küreşgen [küreşirik] barmıdı eken?

Kazah halkı bek ullu kıyınlık körgen halkladandı. 1926 cıl adam sanav kağıtlada bılay cazıladı: «Kazahlıla – SSSR-ni em köb sanlı Türk tilli halkıdıla – 6 million 200 miñ adam». 1939 cıl kazah halknı sanı sanı kuru 2 milliondu. Allay bir adamı kırılğan kazah halkını Oljasça nazmuçusu, alimi, Kunayevça da başçısı bolğanı nasıb edi...

Suslovğa da, akademiklege da Oljasnı kitabı ne kıyınlık salğan bolur edi?

Oljas «Slovo o polku İgoreve»-ni tintib, duniya bla bir Türk söz tabhandı. Bu tarih çığarmada akademikle okuyalmay kalğan cerleni, ne da ala ters okuğan cerleni açıklağandı. Slavyanla bla Türk kavumlanı arasında burun küçlü baylamlılık bolğanın, til, kultura canı bla ala bir-birin bayındıra honşu caşağanların körgüztgendi. Alay a olsağatda orus ilmu «bizge kultura kelgen ese Yevropadan kelgendi, karañı Aziya, Türkle – kazavat, çabıvul etgenden başha cuk bilmegen cahille – bizni kulturabızğa ne ülüş koşallığelle, büğün-bügeçe da alanı adam etalmay, tsivilizatsiyağa koşalmay küreşebiz, sora va» deb, bu közden karağandı Türk-Musliman milletlege. Ma bıllay tuthuçsuz, calğan «ilmu» oyumğa karşçı turğandı Oljas. Suleymenov SSSR-ni Türk halklarına es tabdırğandı, tarihibizge közübüznü açhandı, kölübüznü költürgendi. «Türkbüz» derge korkub, buyuğub turğanla, Oljasnı kitabın okub, «Biz halkbız, adambız – Türkbüz biz» deb öhtemlenñendile. «Tavlanı eñişge etmegenley, tüzleni örge költürgendi» Oljas. Bütev Türk duniyanı örge költürgendi ol. Suslovçu ideologiyağa, ol ideologiyanı kulu-karavaşı bolğan SSSR-ni ilmula Akademiyasına da karşçı turğandı Oljas cañız kesi. Nazmularındaça, ilmuda da cañı söznü, Kerti söznü aytalğandı. Kerti Söznü aytır üçün a fahmu da, bilim da, bet da, öt da kerekdi. Türk duniyanı , Türk esni, Türk tarihni vyathanı üçün biz – Türk duniyanı bir burhusu – Oljasha sav bol derge kerekbizmi?

Alay a Oljas kuru kıyınlık körgen halklanı, ne da Türk kavumlanı ökülü tüldü. Oljas «Nevada-Semipalatinsk» atlı orğanizatsiyanı kurab, bütev duniyada atom savutnu sınağan poligonlanı cabdırırğa izleydi. Kazahstanda poligonnu cabdırğandı. Suleymenov bütev duniyanı atom cahanimden-korkuvdan kutharır canından küreşedi. Ol canı bla köb iş da etgendi. Biz caşağan Cerni, duniyanı ölümden koruvlab küreşgen Oljas mahtavğa tıyınşlı tülmüdü?

1960-1980 cıllada Oljas başlarına erkin bolur üçün küreşgen koloniyalanı tarihlerin tintib küreşgendi. Alay a alanı muratları kuru azatlık bla boşalsa, ol koloniyala ayak üsüne turalmay kıyınlaşadıla. Erkinlik-egemenlik kerekdi, alay a halklanı, krallanı arasında baylamlılık üzülmezge kerekdi. Metropoliya bla da , honşula bla da iş cürütürge tıyınşlıdı.

Kesini oyumun Oljas formula halda aythandı: «ot vekov kolonialnoy zavisimosti çerez period nezavisimosti k epohe osoznannoy vzamozavisimosti». Eşta, baş erkinligi üçün küreşgen har bir halk, sağış eterça bir akılman fikirdi bu. Oljas Suleymenovnu art közüvde cazğan kitabı «Yazık pisma» da, bütevduniya ilmuda cañı sözdü. Adam ulu barı da bir cerde caratılıb, alaydan tört canına çaçılğanı – ol belgili zatdı. Din tilde aytsak, barıbız da Adam bla Havadan caratılğanbız. Alay a ol birinçi talay cüz adam kallay tilde söleşgendile – ma anı üsündendi kitab. Birinçi tamğaladan-iyeroglifleden Sözge, cazma tilge adam ulu kalay köçgenin körgüztür üçün, Oljas kallay bir kitab okuğanın, kallay tintivle bardırğanın aytıb çıkğan da kıyındı. Ahırı bıllay oyumğa kelgendi: « Alğa Belgi, ızı bla Söz. Ol belgile Allahnı belgileridile, ol sözle da Anı atları». Bu kitabnı okuğan adam añlarıkdı, Oljas Söznü taşa mağanasın açhanı alimle atomnu açhança bir zat bolğanın. Alay a atomnu açhan-çaçhan duniyağa korkuv sala ese, Oljasnı birinçi Söznü, tilni açhanı adam ulu bir bolğanın, bir ata bla anadan caratılğanın körgüztedi, adam ulunu birigivge çakıradı.  Alğaraklada Oljas «Türki v doistorii» degen kol cazmasın «As-Alan» jurnalda basmalanırın tıyınşlığa sanab, maña bergen edi. Anda da Türk kaydan çıkğanın, duniyağa kalay cayılğanın tintedi. Suleymenov Türk kavumla üçün kanın-canın ayamay işleydi. Oljasnı etgen işine karasam, 726 cıl  Bilga-Tonükuk cazğan tizginle esime keledile:  Tun udumadım – keçe cuklamadım, Kunduz olturmadım – kündüz olturmadım, Kara terimdi töktim – kara terimi tökdüm, Kzl kañmd üğğurtdtim – kızıl kanımı sürdüm Türk budun uçun – Türk halk üçün.

Suleymenovça adamı bolğan halk nasıblıdı. Alay a, Oljas kuru kesini halkını tül, bütev adam ulunu kayğısın körürge bolumu, bilimi, fahmusu cetgen adamdı. Adam ulunu kerti tarihin tüz okuğan bla kalmay, adam ulunu cazıvun igi canına cazarğa kolundan kelgen nasıblı kavumdandı Oljas.

Dağıda bir çerterge izlegenim: bütev duniya problemaladan baş költüralmay turğanlıkğa, Oljas kalam tuthanlağa ayırıb es bölgenley turadı. Türk cazıvçulada allay kayğırıvnu men cañız Kaysın Kuliyevde emda Çiñiz Aytmatovda körgenme. Kesimi üsümde sınağan zatımı aytama.

Türk karnaşıbıznı 70 cıllığına coralanñan sözümü Aña atalğan nazmum bla boşarğa süeme.

ADAMNI COLU,  CAZIVU DA – SÖZDE

Oljas SULEYMENOV’ğa

Kırk cılda kimge kelgendi Kuran,
Kimge – «Az i YA».
Suv eski ızına kayıtadı:
Cañıradı Yevraziya.
İt iyesin tanımağan sağatda,
Adamğa Teyrisin tanıthan da bar.
Men – Teyri adamı – karayma avalğa:
Belgiden-Sözden başlanadı Adam.

Kökge karay, culduzlağa uzala,
Adam ayak üsüne süelgendi,
Kün tayakça, elibça tüzelgendi –
Kara tanığan kününden başlanadı Adam.

Enikley tabiğatnı
Tillenñendi adam ulu.
Tavuşdan-belgiden-tamğadan köçe Sözge
Türlenñendi adam ulu.

Adam söznü, Söz da adamnı –
Bir-birin carathanla ala.
Muruldağandan, köz bla, barmak bla söleşgenden kutulub,
Adam cazıvun caza tebregendi kesi.

Men da kündüz Künnü ızından bardım,
Keçe va – Aynı.
Tamğalarında Adurhaynı,
Budiyannı, Navruznu emda Tramnı
Köreme culduznu, Aynı.
Kitab açhança açama Karaçaynı:
Kara – ceti kat mağanası Anı.

Kökden başlanadı col,
Kökge da kaytaradı ol.
Kökdedi biz caşağan Cer.
Ne bek küreşsek da biz,
Kökden ayırılırğa cokdu madar.
Cer avruvlağa da Kökdedi darman,
Cer soruvlağa da Kökdedi cuvab.

Cer colu adamnı başlanadı Belgiden-Sözden.
Ol ketgença körünse da közden emda kölden,
Bir keramatlı çığad da içibizden,
Açadı bizge cañıdan anı:
Sözde caşınıbdı colu Adamnı,
Sözde cazılıbdı cazıvu Adamnı.

Kıyınlığıbız bizni –
Tüz okuy, añılay, caza bilmeybiz Söznü.
Alay a, bir keramatlı çığad da içibizden
Taşa mağanasın, kerti mağanasın açadı Söznü –
Hak colğa kaytaradı bizni.

Adam uluğa kayıtadı caz –
Açıladı Kök, enedi carık, keledi avaz:
Kara tanı – cay anı –
Kerti Tarihiñi, cazıvuñu da caz.