Ol cürekge va, sav bol, derge kerekdi. Bügün Karaçaynı caşları, kızları keslerine bu soruvnu bersele, bizni halkdan nasıblı bolmaz edi. Bu nazmu Laypanlanı Bilâlnı nazmusudu. Statyada söz anı «Curtda Cañız Terek» degen kitabını üsünden barlıkdı.  Bu men başında keltirgen nazmunu men Bilâlnı bütev caşavuna açhıçha sanayma, bu tizginlerin okuy, men anı ne canı bla da añılayma: cüregi tıñısızdı, nazmuçuga va andan bagalı zatnı bilmeyme.

Ata curtum bar, Ana tilim sav,
Ala üçün kerekdi caşarga.
Ömürde da sınsımam, sınmam,
Bügülgen da etmem…
Bu aythanımı eterge unamagan
Cürekge kalay eteyim ansı?

Ol cürekge va, sav bol, derge kerekdi. Bügün Karaçaynı caşları, kızları keslerine bu soruvnu bersele, bizni halkdan nasıblı bolmaz edi.

Bu nazmu Laypanlanı Bilâlnı nazmusudu. Statyada söz anı «Curtda Cañız Terek» degen kitabını üsünden barlıkdı. Bu men başında keltirgen nazmunu men Bilâlnı bütev caşavuna açhıçha sanayma, bu tizginlerin okuy, men anı ne canı bla da añılayma: cüregi tıñısızdı, nazmuçuga va andan bagalı zatnı bilmeyme. Cüregi rahat turganlay nazmu cazarga küreşgenñe men iynanalmayma. Bilâlnı va har nazmusunda halkı üçün, adam üçün, tabigat üçün kaygısı, sagışı küzgüdeça körünñenley turadı. Nek deseñ, anı köküreginde kerti nazmuçunu cüregi uradı.

Menñe ne üçün berilgendi bu curt,
Curt üçün otha kirlik tül esem?
Menñe  ne üçün berilgendi ana til,
Anı saklarık, caklarık tül esem?
Adam bolub nek tuvganma  sora,
Adam üçün caşarık tül esem?
Ne üçün kelgenme caşavga,
Caşavnu ölümden kutharlık tül esem?
Alay a, allay küçnü kim berir menñe? -
Halkım, ana tilim, tuvgan cerim.

Asıl nazmuçu! Asıl nazmu!

Bilâlnı nazmusu köbüsü ritma nazmuladıla, ala muzıkaga tayanıb işlenñendile, ritm kesi muzıkadı, har nazmusuna anı taba biledi. Ritm bla işlenñen nazmunu igiligi nedi deseñ, rifmaga cıyar üçün deb, nazmunu maganasına mushamlık tüşmeydi. Bilâlnı nazmusu, Allahha şukur, kebde tüldü, sıyınnık da tüldü kebge.

Busagatda allay muzıka cokdu
Meni canıma cararça.
Ayagı kesilgen muzıka,
Tamagı buvulgan muzıka,
Kanatı üzülgen muzıka
Canım kesidi.
Ogay,
Busagatda kölüm
Bir kanatları küyüb tütünley,
Bir kanatları sınıb süyrele,
Aylanñan turnaladan toludu.
Alanı kıçırıklarıdıla bu tizginle,
Ansı meni bir hatam cokdu,
Men em nasıblı adamma duniyada.

Köremisiz bu nazmunu?! Har tizgininde bir cañı magana, har tizgini bir surat. Bilal tüz aytadı, «men em nasıblı adamma duniyada» deb, alay a ol kesin nasıblıga sanab aytmaydı, kesin seleke etib aytadı. «Kanatları küyüb tütünley, kanatları sınıb süyrele turgan turnalaça», kölü alay bolgan nazmuçu, bir canı bla nasıblıdı, birsi canı bla va tıñısı bolmay caşagan adamdı.

Bilâlnı nazmuları kereksiz uf-çuf tüldüle, omak kiyinib küreşmeydile, ala caşavnu kesidile: tikge da örletedile, tikden da tüşürtedile, karga-buzga da tübetedile, aytırga, caşavda ne bar ese, anı nazmularında ol bardı, ol a amanña aman, igige igi derge korkmaydı. Aytırga, anı nazmu tizginlerinden fahmu kuyulub kelib turadı.

Bir-bir nazmuçula, nazmuların asırı omak kiyindirirge küreşgenden, alanı içlerinde canların koymay, sazbetle etib atadıla, nazmu va kuru rifma tüldü, nazmu - oyumdu, filosofiyadı, sagışdı. Orusça aytsak, «stihi eto çut- çut», deydile. Alay demeklik, nazmu caşavdan ese uzak köre bilirge kerekdi.

Men, nazmunu tehnikasını - rifmanı üsünden sagına, ol kerek tüldü demeyme, kerekdi, anı bla hayırlana bilgenñe. Bilâlnı nazmuları va ritmika nazmuladıla, bizni poeziyabızda bu cañıdı.

Poeziya omaklanıvnu, koşaklanıvnu, ötürüknü, kuv söznü körüb bolmaydı, nazmuda bu zatla sokurga, savga da körünüb kaladıla, okuvçunu kölün çıgaradıla.

Bilâlnı nazmularını va har tizginine, har sözüne iynanıb barasa - ötürük zat aytmaydı.

Tilimi tartıb alsala da,
Ornuna başha salsala da,
Söleşirme ana tilimde.
Ceti kesek etsele da,
Har kesegim birer harif bolub,
Karaçay söznü kuray süelir.

Köremisiz, bu alamat sözleni?! Bilâlnı poeziyası töppeden enib kelgen çokurak suvçadı. Ol, taşdan, agaçdan da korkmay, çaçıray, alga urub baradı, ol alay barıb, teñizge koşulmasa, teñiz tarkayırga bollukdu, teñiz tarkaysa va, hava türlennikdi, adam ulu kıynallıkdı. Ne da etib adamga, halkga cararga deb, Bilâlnı muratı oldu, nazmu bla ol kesine ne sıy çakırırga, ne bay bolurga izlemeydi. Kerti nazmuçu alaydı.

Ne zat bolsa da bir zatha talay adam karay ese, har adam anı kesiça körlükdü. Nazmuçu kerti nazmuçu ese, ol zatda filosofiya magananı eslerikdi. Bilâlnı cazganın okuy, seiyrsinib barasa - anı tin caşavu kalay terendi, baydı!

Süymeklikni üsünden cazılgan nazmuları da başha türlüdüle:

Suv teñizge aşıkgança,
Urluk mılı cerge aşıkgança,
Cankoz cazga aşıkgança,
Aşıgama senñe.

Süymeklikni üsünden cazmagan nazmuçu cokdu, alay a bu halda kişi da aytmagandı. Bu kitabda baylıknı adam aytıb aytalmaz:

Sezim ketdi - sözüm ketdi,
Endi men - öre turuk.
Caşil çegetni içinde
Karala, öle turluk.

Teberdini üsünden Bilâl bılay aytadı:

Cer, tav türsün ala,
Kesin kökge teberdi.
Kök, erib, kögerib,
Suv bolub sarkdı.
Kuvanç,
Tav başlada kar bolub, agardı.

Bilâlnı nazmuları gazetde birinçi basmalana tebregenlerinde oguna közüme ilinñen edile, özge alaga baga keserge ertde edi. Kitab bolub çıkganlarında da kereksiz zatları az tül edile, fahmusu va körünüb tura edi. Bu art on-onbeş cılda, meni akılım bla, bizni ana literaturada ullu çançaklav baradı: nazmunu küçden bla butdan okub, sora okur okumaz unutub koyasa, sözleni uçların bir-birine uşatıvnu nazmuga sanaydıla, Soyuzga çlen bolurga aşıgıb, öşün uruş etib tebreydile, literaturada keslerine orun izleydile. Bileme, adam kesine neni da igisin izleydi, tırmaşırga kerekdi, alay a suratlav literaturada iş başhadı - fahmusuz cuk da etellik tüldü adam. Türlü-türlü madarla bla ne kadar kitab çıgarganlıkga, cazıvçu bolallık tüldü. Gürcülü Nikolas Barataşvili klassikdi, caşavunda va kuru onsegiz nazmu cazgandı.

Laypanlanı Bilâl mından arı cuk cazmay koysa da (Allah köb caşatsın, köb işletsin), ol ana literaturada tolu orun algandı. Künlük poet tül, ömürlük poetdi. Men kimme, neme degen soruv, eşta, anı başından kete bolmaz, bu zat nazmularından tanılıb turadı.

Cazıvçu kuru kesin körüb turmay, literaturada aña deri ne bola kelgen ese, anı barın kol ayazındaça, bilirge, añılarga, andan kesine oyum eterge kerekdi, alay etmese, ösellik da tüldü. Literaturada tünenegi caşavdan haparları bolmay, anı igisine igi, amanına aman dey bilmey, bügün bir zatla eterge küreşgenle bardıla. Ala fundamentsiz üy işleydile.

Bilâlnı har nazmusu tintivdü, izlevdü, halknı tarihinde anı közü cetmegen, esi bölünmegen bir cuk cokdu, ol ogay, Örtenleni Azretni «Safiyat» degen poemasında Safiyatha atagan nazmusu da bardı (bügün cazganlada «Safiyatnı» barı da okuganmıdıla? İşeklime). Kitabına «Curtda Cañız Terek» deb atab, bu zatda da Bilâl halknı tarihine tüzlügün körgüzedi.

Ol caş adamdı, alay a meni seyirsinñenim, tili burunñu kartnı tiliça baydı, terendi, damlıdı. Tilde da unutulgan sözleni izleb küreşgeni tanılıb turadı:

Adam tilibiz, ana tilibiz eki bölünüb,
Cılannı tiline uşar deb korkama.
Karaçay-malkar tilibiz  eki bölünüb,
Karılgaçnı kuyruguna uşar deb  korkama.
Ayrı boladı deb korkkama ana tilibiz,
Miñi tavnu ayrısına uşamagan ayrı.

Bu kitabnı har nazmusunu üsünden birer ilmu iş cazarça alaydı. Men anı ne canı bla da tintmegenme, gazetde alay eterge da madar cokdu - kitab cüregimi kozgab, bir-eki söz aytırga izlegenme. Kıshaça aytsam, Bilâl teren fahmulu, teren añılı, tıñısız cürekli poetdi.

Men bizni poeziyanı tüñüç ulanı,
Ne kartlık caşı tülme.
Aña kuvanama.
Avalı-ahırı bolmagan poeziyabıznı
Baysan cañurunu bir tamçısıma.
Alay a bilmeyme,
Kırdıknı, mürzevnü ogese çıganaknı
Çıgarınamı bollukma sebeb?
İgi corala va eteme.

Men başında aythança, Bilâl bizni literaturada ömürlük ornun algandı. Anı fahmusu içine sıyınmay, tört canına ciltinleça çaçıray, cürekleni carıtadı, kuvandıradı. Men literaturaga köb cılnı kulluk eteme, anı tamblasına sagış ete bilmesem, sora men kimme? Bilâlça cazıvçu bolgan poeziyabıznı tamblasına men korkmayma, ol öserikdi, kesin kimge da süydürlükdü…