«Militsiya bek korkuvlu, savutlu amanlıkçı cıyınnı izleydi. Bu amanlıkçıladan ne az da xaparı bolgan, bizge bildiririn tileybiz. Bildirgenni atı taşada kallıkdı, kesine da bir million som berillikdi. Amanlıkçılanı kollarından açıganla aytxañña köre caraşdırılgan suratlaga igi karagız. Camagat, bu adam türsünlü canıvarla sizni aragızda aylanalla. Sak boluguz, eslegenley bizge bildirigiz.» Ahmat bu kagıtnı avtobusnu kabırgasından kişige esletmey cırtıb alıb, can hurcununa saldı. Alay a, caññı miññen sagatında bir eski çamçı tanışına tübeb kalıb, anı sözlerinden cunçuganı esinden keterge unamaydı.

- Ahmat, bu suratdagılanı biri şaşmay seññe uşaydı. Candıraköz, kıññırburun – tuvra da kesiñse. Barıb militsiyaga aytıb, ol millionçunu alırmem? - Da bıla salgan suratla bla kaysı biribizni da tutarga bollukdu. - Ogay, ogay, sen baş alırga küreşme. Ma adamlaga sorayık – ala aytırla tüzün. Ahmat çamçını avuzun cabar üçün: «Da, sora, ekibiz da barayık. «Ol amanlıkçı menme, endi bu tilçini açxaçıgın berigiz» deyim alaga. Artda eki üleşirbiz» dedi. Adamla küldüle, eski şoxu da «kel, bir cuk tartdır» deb, başxa kaygıga köçdü.

Axmat avtobusdan tüşgeni bla, keslerini üyge burulmay, Umarlaga deri bardı. Arbazda körüññen gitçe caşçıkdan Umarnı çakırtdırdı da, ekisi da teñleri Rasulga atlandıla.

Rasul, alanı körgenley, xuna işley turganın da koyub, salamlaşıb, üyge çakırdı. Özge teñle, içkeri kirmey, añña xuna kalarga boluşub başladıla. Üyden Rasulnu gitçe karnaşçıgı agaç goppan bla bir suvsab çıgarıb, içirdi. Köz baylana, Rasulnu anası caşlanı koymay üyge kirgiztib, xıçınla bla sıyladı. Birazdan ala namaz kılırga kesi caññız caşagan şoxları İslamga tebredile.

İslamnı «Küçük» atlı mazallı Basxan pariyi alanı tanıdı, alay a iyesi çıkgınçı alanı arbazga cibermedi. İslam mazallı kabak eşikleden alanı ötdürüb, kılıçın saldı. Üyge kirgenden sora, zamannı ozdurmay, namaz kılıb, xaparga köçdüle.

İslam, Axmatnı xaparına, ol keltirgen suratxa da seyirsinib, sordu:

- Bu suratlada üçüsü, Axmat, seññe, Tavkañña emda Aliyge uşaydıla. Sizni körgen, tanıgan adamnı aytxanı bla salıññan suratladıla ala. Art kere sizge salıññan borçnu tolturganmı edigiz, ogese tolturduk deb, meni aldabmı koyganegiz?

Axmat kallay bir ayak tiredi ese da, axırında aytmay bolmadı:

- Canımı sau koüguz, éndi bir amanlıkga katışmam, deb tilerge kalganında, öltüralmadık Suratçını. Anı üsüne da, anı égeçi Taukannı süygeni bolub çıkdı. «Büteu cuuablılıknı boynuma alama, bügün bılayda tamadagız menme» dedi da, ol aythannı étib, Aliy da, men da caşnı sau koyduk.

- Éndi ol bizni tınç koàrık tüldü. Alay étgenigizni menden nek caşırdıgız? Bir-biribizden taşabız bolmaz, seni aythanıngdan çıkmazbız deb, Kuran bla ant étgenle siz tülmegiz? Bıllay işde ne süymeklik hapardı ol? Siz antıgıznı buzgansız. Bıllay işde ant buzganlaga Töre ne buürganın bilesiz. Siz kesigizni da, barıbıznı da, tuthan işibizni da kuruturga tebregensiz. Alkın keç bolmagan ése, onou éteyik: Suratçını kurutmay madar cokdu. Ékinçisi, Taukannı beri cetdirigiz. Nasıb bolsa, ol Suratçıga ne da anı égeçine cuk canşagan bolmaz. Allay zat bolsa, biz türmede turlugek. Rasul, seni karnaşıng milixiàda işleydi, sen andan bir tüz hapar al. Bügün oguna. Haparlı bolganlay, keçe arası bolsa da, beri cet. Ahmat, sen meni bla tur. Umar, kalganlanı tab da, Taukannı da alıb, beri terk cetigiz.

Caşlanı allay cumuşla bla aşırıb, İslam bla Ahmat kesleri kaldıla. Hazır aşarıkla – gardoşç, bışlak, ét, ayran – tepside édile. Auuzlandıla. Ahmat amalsızdan neleni ése da söleşedi, alay a, İslam kesi sagışına ketib, anga tıngılamaydı. Anı sezgeninde, Ahmat da bir kitabnı koluna alıb, okuy başladı, özge başına cuk kirmezin angılab, olturgan cerinde kalkır umut étib, közlerin kısdı. İslam a, har neni allından başlab başında tögerek buradı.

* * *

- Ne, dunià katışhan sagatda üyge kirib, başıngı saklabmı turluksa? Seniçalanı tıngılaganların körüb, amanla anı üçün kanatlanıb aylanalla. Cıy bizni bir cerge, ansı kalak itlege aş bolurga başlaganbız,- deb, arbazga kirir kirmez auazın költürtüb tebredi Ahmat.

- Ne bolgandı, nek kızgansa?- deb, anı sözün böldü İslam.

- Da bolub a ne bolgandı, ketgen keçe biz üyde bolmaganbız, atamı karnaşı auuşub, Calancükdeek. Bügün kelsek – arbaz kuru. Éki iynekni, koylanı da sürüb ketgenle. Anı tışından kelgen guduçula étmegenle. Kesibizni hayuanlalla anı étgen.

- Kimge işekli bolasa? Milixiàga bildirgenmise?

- İslam, samarkaumu étese? Milixiàdan ullu amanlıkçı kayda? Nença adamnı öltürdüle, nença carlıga tonou étildi – kimlege boluşdu milisa? Tüzlügüng üçün seni işden kıstagan milixiàga barmı deyse?

- Hou, bar deyme. Boluşluk tabarsa deb tül. Bizge bildirmegensiz deb, aytmaz üçün ala artda. Zaàvlenie caz da alaga ber, kopiàsın a kol saldır da kesinge al. Ansı kagıtıngı tas étib, biz bilgen-éşitgen zat tüldü deb da tururla. Kesing «bılalla» deb, bir çık tüzetseng, aranı ayırırbız, şohum. Bar, milixiàga tübe.

Ahmat murulday, çamlana ketdi. İslam da, anı aşıra çıgıb, colnu kele turgan kart Cüsübnü kördü da, amalsız bolub, allına atlab, éki kolu bla kolun tutub, sauluk-ésenlik sordu. Kart buruu canında tabcannga olturdu da, sözün başladı:

- Éy, égeçden tuugan, men Karaçaynı köb türlü halda körgenme, busagatdaça buzulub bir da bilmeyme. Aziàda, sürgünde, ol kıyınlıkda da bir-biribizni tutarga, adebni-namısnı saklarga küreşeyek. Éndi ne bolub kalganın bilmeyme halkga. Bu kral çaçılganlı ne kir bar ése örge kalkıgandı. Ol kele turgan kızçıklanı köremise – calanbut, calanbilek, calanbaş – orus kızladan ne başhalıkları bardı? Kiyim da adamnı betidi. Adamnı caşauu, iç duniàsı, imanı, adamlıgı-halklıgı da körünüb kaladı kiyiminden, sözünden, kesin cürütgeninden. Neme,- deb, kart dagıda ne ése da ayta tebregenley, «salam aleykum» deb bir canından içkiçi Sapar çıkdı. Aksakal anı kolun da tutmay, kıcıradı:

- Men nença aythanma, içib katıma kelme deb. Urdurma beri ol cahanim iyisni.

- Kart, tıngılaganıma kert da deb, başıma minib kallık köreme. Meni tengli sagatıngda sen da menden onglu bolmazeng...

- Seni tengli sagatımda men Catdaynı cıyını bla Karaçaynı caudan saklab aylannganma... 

- Ol tauruhlaga iynandım da kaldım,- deb Sapar külürge küreşgeni bla, tüz başına aksakalnı guloş taàgı tiygeni teng boldu. Sapar tentirey barıb, aàk tiredi, sora ızına aylanıb kartha mıllıgın atdı. Alay a İslam anı urub töngeretdi da, mıllıknıça süyreb, taşarakga éltib, igi kagın-sogun étdi. «Éşek, kartha kol költürgen koy, bir ters sözüngü éşitsem éndi – canıngdan umut üz». 

Çamlanngan kart, İslam kayıthanında da suuub kalalmay, «kördüngmü ol şaytannı; nença kere aythanma, içib-ésirib közüme türtülme deb. Ol kayırılırga küreşgeni ua...» dey, keterge örge turdu.

İslam anı kölün basarga küreşdi, özge içindegin aytmay bolalmadı:

- Aksakal, terslik baltada, sabda da. Tamada kauum barı da sizniça bolsa, caşla içib oramga çıgarga korkarelle. Caşlanı tıygan koy, kesleri içerge küreşgenle da barla. Mayna Taubiy, Hasanbiy.

- Éy alan, terslik kesibizdedi, bizdedi. Anı kartlaga mejgitde da, nıgışda da aytır kerekli kalmaganma. Bu it kral bizni sürüb, tutub, kırıb, köçürüb igileribizden-macallarıbızdan boşagandı; «aman artha kalır» deb, éndi bizle kalganbız; burunngu tiyre-tukum caşauubuznu zor bla kuruthanlı başlanngandı har ne türlü kıyınlık. Él cıyımdık bolsa, bir-birine tıngılagan, bir-birin angılagan kıyın boladı. Kral dinni haram étse, içkini halal étse, bolgannı katışdırıb it iesin tanımazça étse – ahırı bılay boladı. Alay bolsa da, saudan ölüb kalmay, adamnı şaytannga berib koymay, can çıkgınçı Adam üçün, Halk üçün sermeşirge kerekbiz. İmanıbız, betibiz aythannı éterge kerekbiz. Kişilik, adamlık da oldu. Artda kabırıbız kıçırmaz üçün, bügün tınglab koymay, tüzün-kertisin azança kıçırırga kerekbiz. Kesibiz üçün da, üydegibiz-ahlubuz-halkıbız üçün da, büteu adam ulu üçün da cuuablıbız biz. Men ölsem da, anı unutma, şohum.

Kart ketdi, alay a İslam, cüregin kemirib turgan talay zatha cuuab algança boldu. «Ogay, kartla da bardıla alkın,- dey, arbazına kirdi. Özge, halknı bılay buzulub kalganı seyir tülmüdü? Uzakda, cuuukda, televizorda – kaydan da bolsun, bir hılımılı zatnı körse, anı alıb tebregen, kesini adetin, adebin-namısın sediretib bargan bıllay camagatnı da kim körgendi?»

* * *

Milixiàda işlegen sagatında bir tanışı kelib, «Nemeleni Neme tüb üyünde pornofilmleni körgüztedi, caşlanı koy, kızlanı da körgenme arı cürügenlerin. Açha kallay bir tüşürgenin bilmeyme, caş tölünü ua coüb baradı»,- dedi. İslam barıb caşha tübedi, açıgınçı tohta deb, kıcırab ketdi. Ékinçi kün işge barganlay, milixiàda köbden beri işlegen kişi Kara anı kesini kabinetine çakırıb, uşagın başladı:

- Alan, sennge başhaladanmı köb kerekdi? Adamla birer türlü zat bla hayır éterge küreşelle. Kimi arakı çıgarıb satadı, kimi pornofilmle bla hayırçık étedi, kimi haule üy açıb, alay bla açha tüşüredi. Bileme ne aytırıngı. Tüzdü. Ala barı da namısha kelişmeyle, halknı buzgan zatlalla. Alay a kim kimge artıklık étedi? Bolma içkiçi, bolma haule.

Biz da allaylanı – coruknu buzub caşaganlanı sauub, caşau étebiz. Sen alkın barazaga tüşalmay kıynalasa. Ogese, Nemeleni Nemeden arı-beri cukmu izleyse? Alay ése, anı işi başhadı. Cangız, anı krışası bardı - ol menme. Kerek ése, sennge başha cer üreteyim. Nek tıngılaysa?

İslamnı açıuu burnuna cıyılsa da, anı bildirmey, «alay étseng a, razı bollukma» dedi.

- Vot éto drugoy razgovor. Meni cıgıramı rahat koy. Talay kauum bardı – üy tonouçula, mal urlauçula, casak cıyıuçula. Bılayda işlegenle har biribiz bireri bla baylamlıbız. Ansı omak arbalanı, kat-kat üyleni halpamabızgamı allıgek? Bizni nasıbıbızga amanlıkçıla köbden köb bola baradıla. Sennge da iş da, ülüş da ceterikdi.

- Da sizni ua üyügüz kurub turadı da. Ém ullu amanlıkçılanı içine kelib tüşgenme da.

- Caş, ésleb söleş, men aythan zatla ötürükdüle. Seni içingi bilir üçün kuraşdırganma alanı. Özge kayrı barıb tarıksang da, sennge iynannık cokdu. Kol kolnu, kolla da betni cuualla. Har ay sayın başına ulhu uzatılınadı. Anı da unutma.

- Karıuum nege cetmese da, seni da, cıgırangı da olturtmay koymam,- dedi İslam

- Anangı alay éteyim, étallıgıngı aàma,-degenley, İslam pudluk cumdurugu bla caàgına urub, süek tauuş étdirdi. Éşikleni düngürdetgenlerine da karamay, tüyüb, kara köseu étdi. Milisala kirgenlerinde, Karanı sauu-şauu da belgili tül édi. Anı aşıgış hastanege koratdıla.

Milixiànı tamadası İslam aythannga tıngılab: «cılı bla, çını bla da kesingden tamadanı açıthansa. Kesi razılıgıng bla kagıt cazıb işden kete éseng, kalganın men tab éterme. Alay tül ése, seni çaldışha cıàrga kerek bollukbuz. Süd onou éter»,- dedi. «Barıgız da bir it cıyınsız da siz» dey içinden, İslam alayda oguna kagıt cazıb, milisalıkdan başına boş boldu.

Andan beri İslamnı cauları artık da aslam boldula. Haule kızla da, içkini ızından bolganla da, uru bla, tonou bla küreşgenle da, alanı amanlıkların cabıuçu milisala da – barı da anga tiş bilegenley turalla. Algın anı bla tutuşdan érişiulege cürüuçü, éndi ua Beştau canında bir amanlıkçı cıyınnga başçı bolub turgan Ashat, bir keçe İslamga salıb keldi. İslam anı üyge çakırdı, nögerleri maşinadan çıkgan da étmedile.

- İslam, sen bile bolmazsa, sen tüygen milisa meni kısha cuuugumdu. Canı sau kalgandı, sakatlık da tabmagandı. Özge aranı ayırayım deb kelgenme. Anı aythanın éşitgenme. Anı sözünden, ol açha alıuçu cerni sen küçler umut étgense. Alay a, men seni tüz adam bolganıngı bilgenim sebebli, seni aythanınga da tınglarga izleyme.

- Ashat, Allahdan başha mennge töre cokdu. Tüzün bilirge izley éseng – aytayım. Bir imansız, akıl-balık bolmaganlanı pornola bla coüb, ékinçi imansız da anı başın cabıb...Tau élde alllay haram işleni körmegença étib tursak, ne adamlıgıbız, ne muslimanlıgıbız bizni. Sennge aytırım – sen ötü bolgan cigit caşsa. Küçüngü curtda sılıklıknı tıàr canına, halkıbıznı saklar canına salsang, igi bolluk édi. Nögerlering bla allay bir cıyın kurasang, cıyırmançı cıllada Catdaynı kauumuça belgili bolluk édigiz. O ho da, men aytır, üretir kerekling cokdu.

- İslam, men tışındama, bir tauluga hatam cokdu. Men, kerek kün, Karaçay üçün sermeşirge hazırma. Sen allay cıyın kurasang, bildirirse. Dagıda aytırım: sen bilgen milisala sennge dert cetdirirge bollukla. Kesingi ésle – kagıb koymasınla. Alanı allay adetleri bardı – kesleri kagıb, amanlıkçıla bir-birin kakdıla deb koygan. Kete barayım, hayda, sau kal.

İslam anı aşıra çıkdı. Ol arbasına konub, keçe karangısına taşaydı. Tüz caşla kalay terseyib ketelle dey, arbazına kirib, kabak éşikleni kadauun saldı, bashan pariyni – Küçüknü – sıncırdan boşladı.

* * *

Ékinçi kün, zaman kün ortadan atlay, tişirıu tauuş çıgıb, İslam oramga karadı. Zuriàtnı - honşusu başsız katınnı égeçin - körüb, kolun tuta:

- «Kelmezligingi bilsem da, kel, cuuuk bol»,- dedi.

- «Ogay, bu col, adetge-namısha kelişmey ése da, üyge kirlikme. Cumuş oramda aytıb keterça tüldü.

Honşungu kızın, Zemfiranı tanıysa da, şkolnu altın medalga boşab, bıltır Moskvada okurga kirgen édi. Atası bolmaganlıkga, ol kız üydegi başhaladan artha kalmay, cün bla küreşib, anaları da satıuga cürüb, «hayt» deb tirilib baraelle. Éndi kan caudu da kaldı...».Tişirıunu auazı türlendi, alay a kesin terk kolga alıb, sözün bardırdı. «Men nasıbı kurugan, satıuga barıb, anı fatarında tohtagan édim. Bir kün men bazarga tebreb, ol da meni aşıra çıgıb, oramda avtobus taba bara turganlay, milisa maşina tohtatdı bizni. «Pasportlarıgıznı kompüter bla tinterikbiz, siz çeçen tişirıula ésegiz a, üy atıltırga kelgen ésegiz a», deb, tartıb maşinaga atıb, alıb ketdile. Men kıçırık-hahay étib tebregenley, boün cigime urub, maşinadan col canında kırdışha bırgadıla. Cengil és cıyıb, maşinanı art canında nomerlerin unutub koàrma deb, kagıt da tabmay, canımda hamayılçıkga cazdım. Ol hadauus registraxiàm da bolmaganı sebebli, milixiàga tüberge korkub, bizni respublikanı keleçi üyüne taksi bla barıb, anda işlegen bir karaçaylıga tübedim. Ol telefon bla men aythan nomerli maşina milixiànı kaysı bölümünükü bolganın, busagatda anı bla üç milisa şahardan tışında bolganların, tab ala kimle bolganlarına deri tüzetdi. Sora FSB-ge telefon étib, bolumnu angılatdı. Andan «rahat boluguz. Alanı, kıznı da tabıb, sizge bildirirbiz» degenlerinde, biraz kölümü basdım. Sakla da sakla, sakla da sakla – kişi söleşgen cok. Cangıdan telefon açdık – saklagız dedile dagıda. İngir ala men tüngülgenden sora, telefon étdile: «siz aythan maşinanı, milisalanı da tabdık. Kıznı studentka kagıtın körgenden sora, başına boş étgenek deydile. Kız ne okugan cerinde, ne caşagan cerinde bolur. Tabmasagız, bildirigiz. Sizni ua col canında tüşürgenek, sennnge hatabız bolmagandı deyle. Alay tül ése – südge berigiz».

Boş bolsa, Zemfira üyge kelmey kallık tül édi – telefonnu kişi almaydı. Sora telefon zıngırdaydı da, «Keleçi üymüsüz? Sizni respublikadanma deydi, Zemfira deb bir kız, artıklık étilib, bizni hastanege tüşgendi. Kesin da tüygen étgen bolurla, büteu sanı kültümden toludu». Cetebiz. Cazık şaşarga cetib. Bir ıyıknı katından keterça bolmadı. Üyden da keldile, bizni caş da Peterburgda okugan cerinden keldi. Kızganı bla, kişige da tıngılamay, ol milisa bölümge bargandı da, ol milisalanı birine tübeb kalıb, kulak canına urgandı da algandı. Olsagatlay tuthanla da, çaldışha athanla, hurcununda da narkotikle tabhanbız deb, calgan dau salganla. Ol milisalanı südge berirge – kız zaàvlenie cazıb, südlede aylanırça tüldü. Alaysız da canına korka turabız. Anası da, hapar cayılırın izlemeydi. Kız busagatda Çerkesskede cuuuklarındadı. Ol caş kibik da sakat bolurga başlagandı anda. Hı, anda karaçaylılanı tamadasıma degen caşha da tübegenek. Büteu Moskvada caşagan karaçaylılanı örge turguzub, ol milisa bölümnü kurşalatama degendi da, ol aythan cerge ékinçi kün bir tişirıu kelgendi kuru. Bek mıdah bolub, cüregi carılıb tura édi cazıknı. Éşda, kişiden boluşluk taballık bolmazbız, zakon-coruk bla alanı kalay horlayık. Sen citi caşsa, bizni caşnı başın bir al. Açha-boçha tabhanıbıznı cıàyık».

İslamnı içi kaynasa da, tışından cuk bildirmedi. «Zemfiraga ayt: sözübüz sözdü. Canıuarla duniàda caşarık tülle – anı da ayt». Ol milisa bölümnü da, ol üç milisanı da kagıtha tüşürdü. «Hurcun telefonunga söleşirme ne da coklarma, tamblaga deri bir sagış éteyim» deb, aşırdı Zuriàtnı.

* * *

Honşu tişirıunu - Nürcannı, anı köz tuurasında aàklanngan üç kızın da közüne körgüztdü İslam. Kızçıklanı ém tamadaları Zemfira, şkolnu boşarga, adam köz almazça ariu kız bolgan édi. Kesi da İslam bla tebserge bek süe édi.

Bir kere İslamlaga tiyreni kızı-caşı cıyılıb, burunça toyçuk başlandı. Zemfira – 14 cıl bolgan kızçık – abezekge İslam bla baradı. «İslam, men seni üyüngü ocagından tüşer akıl alıb turama, sen anga kalay karaysa?» dedi. İslam külürün küçden tıyıb, «bir sagış éteyim, kallay bir zaman berese?» deb, ışardı. Éki cıl deb, kızçık éki barmakçıgın, horlam belgiça örge tutdu.

Andan sora da Zemfira çamın koymadı. Men sennge asrı kartma deb da kördü İslam. Ém ahırında kelişçdile: Zemfira baş okuu alıb boşarga cüregi bılaylay tursa – cazıuların bir ételle. İslam Moskvadan kelgen pismolaga ürençek boldu, ızına cuuab da kaytara turdu. İş çıgıb ara şaharga barsa, anga tübemey ketmedi. Alay a söz çıkmasın deb, ésleb, sak bolurga küreşdi. «Kesimden éki katha caş kıznı çarasından çıgalmay kaldım da» degen zamanları da boldu. Özge, ciltin cuklanngan koy, örtennge burulub kaldı. Éndi ua körese işni.

İslam éşite turganed, moskvaçı milisala tışından kelgen kızlaga artıklık ételle deb. Tab, Moskvada bolganı sayın, cangız cürüme, sak bol deb, azmı aythandı Zemfiraga. Özge tuura bıllay iş bolur deb, ésine da kelmegendi. Kündüzgü kün, éki tişirıunu maşinaga bırgab, birin oüsuratıb, colda atıb, birin da şahardan çıgarıb ketib, tüyüb, artıklık étib... Bu da ara şaharıng bolsun, ala da coruk saklagan milisalarıng bolsunla. Da, tüz aytalla oruslula: çabak başından çiriydi.

Keçe arasına deri İslam Moskvaga telefonla étdi. Afgançı şohları bla, desantçı şohları bla da söleşdi. Har biri birer cerde, küç, cigitlik kerek cerlede işleelle. İş bla barama, kelsek rahat söleşirme dey, tambla oguna colga çıgarça boldu. Cassı namazın kılıb, köb tilek, dua étib, orundukga kirdi. Kesi kesine «cukla» deb, buyruk berib, közlerin kısdı.

* * *

Tengleri éki omak maşina bla allına kelib, «Vnukovodan» alıb barıb üç otoulu bir fatarga caraşdırdıla. Talay ayga registraxiàsın étdile. Bir bölek künnü daçaların körgüzte, sıylay aylandırdıla.

Zuriàtnı caşın, kerekli adamlaga açha berib, başına boş étdirdile. Alay a, ol üç milisa asrı tüygenden, içi sakat bolub, Moskvada hastanege catdırdıla. Anası da, cuuukları da kelib, macal bola ése, üyge éltirikbiz deb, katın saklab kaldıla.

Sora bir kün, ém ışanngılı afgançı tengi Gogi, «Cipine» olturtub, İslamnı Moskva tübünde kalın çegetleni taşasında bir çegetçi üyçükge alıb bardı. «Kızlaga artıklık éte ürenngen üç milisanı da alayga keltirirge kerekle,- dedi. Bılayı amanlıkçılaga, satlıklaga biz süd étiuçü cerdi, çegetçi da kesibizni afganlıdı»,- deb da koşdu.

Üynü katında talay arba. Talay adam da bılanı saklab, tütün içe süelelle. İslam barı bla da kol tutub, salamlaşdı. Üyge kirgenley, kolları bla aàkları bir-birine baylanıb, auuzlarında da buştukları bla soylanıb turgan üçeulenni ésledi.

Gogi birin celkesinden tutub süyreb, kabırgaga taàndırdı. Auuzundan buşdugun aldı.

- Kavkazlı kızga artıklık étgensiz. Üçügüz da. Anı üçün cıyılgansız bılayga. Cuk aytırıng barmıdı?

- Alanı érkegin, tişisin da aàrga kerek tüldü. Ala üçün nek kıynalasız siz? Andan sora da kaysı kıznı aytasız, biz köbleni nasıblı étgenbiz.

Gogi, kerilib, kolunu aàzı bla anı hamhotuna urdu. Gogini kolu bek auur bolganın a barı da bileelle. Sora burnundan kısıb, açılgan auuzuna biàgı buşduknu bısdırdı. Kalganlaga da alay-alay söz berildi. Cangız biri baş alır dıgalas étmedi. Barı da étgenlerin tüzge sanab, göcebsinib tohtalla. Birleri ua, öresine hamhot bolgan, «alay cigit ésegiz, odin na odin kagışayık. Ansı cıyın bolub, hıylalık bla bizni beri cıyıb...»

- Kinodaça bolsamı deyse? Seniça ciyirgenşli bla söleşe turlugubuz cokdu deb, Gogi, ururga kerilgenley, İslam anı tıydı. Ahır sözü ol ése, ol aythan bolsun.

Üçüsün da süyreb arbazga çıgardıla. Ékisin kabırgaga taàndırıb, üçünçünü kolun-aàgın boşlab araga iydile. İslam anga kesin urdurmay, anı cumduruklarından talay kere canladı. Anı boks bla küreşgenin da angıladı. Sora ol tözümü boşalıb, aàgı bla sermer umut étgenley, İslam andan terk kımıldab, aàgı bla tüz éki but arasına urdu. Ol kolları bla kuuuguna cabışhanlay, iyile kelib, örge turub, mıllıgın İslamga atdı. İslam ong kolunu barmakların senek butaklaça ayrı étib, anı burun üsü bla közlerine sukdu. Közleri karmalgan milisa, kıçırık étib tögerek buruldu. Dagıda ışanlab, İslamga çabhanlay, ol anı kolu bla aàgından tutub kesi miyikligine költürüb, arlakda cerge urulub turgan temir kazıkga tüz kuyrugundan olturtdu. Gogi üyge kirib ketib, bir sablını (sablànı) alıb çıkdı. İslam kılıçnı anı kolundan alıb, kazıkga çançılıb turgannı bir urganı bla baş tokmagın çortlatdı. Kızganı bla ol bir éki milisaga atladı, ala cerge cıgılıb, kurtlaça arı-beri kımıldab tebredile. Alanı auuzlarından buştukların alıb, biàgınlay kabırgaga taàndırdıla. Ala asrı korkgandan igi kesekni söleşalmay turdula. Ahırında «biz kızga tiymegenbiz, cangız tutub turganek» derge küreşdile. Birine nögerlerini başın, birine da töngegin költürtüb, kıçırım çaklıda kaçan ése da teren kazılgan çungurlaga cetdile. Alayda İslam ékisin da tüz manglaylarından gerohdan urub, ajımsızlıkga dagıda birer kere atıb, barın da tübü körünmegen teren çungurga bırgadıla. Başından taş, zıgır tabılgannı da kuydula.
 

«Éndi bir kızga da bıladan hıànat cetmez»,- dedi Gogi. Talay künden, İslam Minvodha uça tebregen sagatda, tengleri aşıra kelib, bir videokassetanı da tutdurdula anga. «Biz ölsek da, bolgan işle, tüz töreligibiz ésingde turur» deb, küldüle.
 

- Veşçestvennoe dokazatelstvo gotovim sami dlà sledstvennıh i sudebnıh organov, da?- İslam başın çaykadı.
 

- Bizde cuk kalmagandı. Mından başha kopià cokdu. Süygeningça éterse. İgi colga.
 

* * *
 

Élge kelgenley, İslam üyüne kirginçi, oramda honşusu Nürcannga türtülüb kaldı. «Égeçimden tuugannı kuthargansa, Allah ne kıyınlıkdan da kutharsın seni» dedi.
 

- Zemfira kalaydı?
 

- Bir kesek macal bolgandı, cangız akılı kele-kete turgançadı. Dohtur anı ol haldan çıgarır üçün, bir cüreksindirgen zat kerekdi deydi. Cuklanıb turganın keterirça, caşauga kaytarırça. Bilmeyme ne aytırga, ne éterge. Kişini körürge, söleşirge izlemeydi.
 

- Men bileme ne éterge kereklisin. Körürge, söleşirge izlegenimi bir aytırsa. Ho dese, bügün oguna tüberem.
 

- Kaydam. Sorub köreyim.
 

- Bu gincini da anga bir ber. Bu cıgılsa da, érlay örge turub kaladı.
 

Ékinçi kün Nürcan İslamnı üylerine çakırdı da, keslerin koüb çıgıb ketdi. Zemfira castıklaga taànıb orundukda édi. İslam anı kolunda gincini kördü da, biraz kölün basdı. Zemfira katında şindikni körgüztdü. İslam olturdu.
 

- Moskvaga barıbmı kelding? Ésle, mennge bolur bolgandı, meni üçün deb başıngı palahha salma. Alaga Allah cetdirir.
 

- Allah buürgança étgenme. Üçüsün da cerge kömüb keleme.
 

- Ay men alayda bolub, alanı ölgenlerin közüm bla bir körsem édi. Kolumda geroh bolub, alanı men da bir ursam édi...

- Körürüng kele ése, bu kassetaga cazılıbdı barı.
 

- Video mayna. Sal bir karayık.
 

- Cangız munu senden başha körmezge kerekdi. Anang da.
 

- Busagat beri kirme deb aytayım deb, «Anam» deb kıçırdı.
 

Başha üyde turgan Nürcan guzabalab kirdi. Kızını tauuşu ullu çıkganına içinden kuuandı, tışından a ne bolgandı, kızçık, deb seskeklendi.
 

- Cuk da bolmagandı. Cangız, İslam manga köz açdırırga bir kasseta keltirgendi, biz anga karab boşagınçı bizge kişini iyme, kesing da kirib küreşme.

- Ho, canım, degenden arı Nürcan ne aytırık édi. Cuklanıb turgan kızı tirile tebregença körüb, şoş atlay çıgıb ketdi. İslam éşikleni kadauların salıb, videonu kurdu. Közünü kıyırı bla kızga karaganlay turdu.

- Alalla canıuarla. Tuura da keslerille...ma alay bollugelle...ma alay bollugelle.

Karab boşagandan sora, kesin tıàlmay kıçırıb cılab başladı. İslam anı başın kuçagına salıb, çaçın da sılay, köb ariu söz aytdı.

- Éndi caşarga, ölürge da razıma. Artıklık étib, kişi da kutulmazın dunià bilirge kerekdi. Munu kino étib, bu kadrla da içine salınıb, cayılsa édi.

- Ol kün oguna meni tutub dump éter édile. Andan ése, alkın bir talay hayırlı iş éteyik ékibiz da. Algı burun, sen aàk üsüne min. Izı bla ocagımdan tüş. Kalganın caşau körgüzte barır.
 

Zemfira karıusuz ışardı da, anamı çakır dedi. İslam anı anasın çakırdı, sora salamlaşıb, Zemfiraga da köz kısa, çıgıb ketdi.
 

Kızı igi canına alay cengil türlenngenine Nürcan dunià bla bir kuuanıb, içinden İslamga duniànı algışın étedi. Carlı ana kaydan billik édi, kızı ölürünü allı bla igirek bolganın. Tang alasında, keslerini ocakdan çıgıb, İslamnı üyünü ocagından tüşe bargança bola, ışarganı da ketmegenley, Zemfiranı canı çıkdı.
 

* * *
 

İslam anı kabırın kesi kolu bla kazgança kazdı. Har ne kereklilerin da bacardı. Alay a, cüreginde tıngı-tınçlık cokdu.
 

- Ol kassetaga karatmasang, kim biledi, caşab tururga da bolur édi...
 

- Ogay, ol kassetaga karab, canıuarla azablarına tübegenlerine kuuanngan édi.
 

- Anı ölümünde seni tersliging bardı. Başıngı alırga küreşme. «Okuuga tül, sennge tartadı cüregim» deb, küreşmedimi cazık, onunçunu tauusurga. Sen a, «ogay, altın medalıngı da zıraf étme. Baş bilim algandan sora, caşauubuzga onou éterbiz» demegenmeng anga? Ne bla boşaldı seni onouung?
 

- Da ol alkın sabiy édi, bılay bollugun da kim bile édi...
 

- İgini, amannı da körgen, sınagan, sen kalay bile bolmazsa «kızıng bolsa, érge aşık...» deb boş aytmaganların, «kıznı ariulugu başına cau» bolganın, «canı bolgannı acalı da bolganın»?
 

- Da ol közden karab, kızlanı üyden tışına atlatmay, okutmay, bilim aldırmay tursak, sora halkıbız terk oguna cahil bolub kalmazmı? Kıyınlık başha zatdadı: kral oülgandı, coruk da, adamla da buzulganla.
 

- Coruknu da, adamlanı da tüzetallık éseng, nek turasa da?
 

Bıllay sagışladan kutulalmaganlay caşay baradı İslam.
 

«Élde-camagatda bolum da amandan amannga bargan bolmasa, tüzelirge uşamaydı. Karaçayda ömürde bolmagan zatla aman hansça üyreb, cayılıb baralla. Mal sürgen, üy tonagan, adam öltürgen, bir-birine casak salırga küreşgen, haulelik-ziynalık – kaçan bolgandı bıllay ciyirgenşli zatla? Algın üylerine kirit salmay ketiuçü karaçaylıla, éndi mal bauların oguna kat-kat kiritleb-kılıçlab küreşelle, arbazlarında kayır itle tutalla.. Milisadan hayır cokdu – ol amanlıkçıla bla birigib boşagandı – ala bir-birine bilek bolub, urunngan halknı soüb küreşelle. Algınça kral iş, ara iş cokdu. Sovhozla, kolhozla, zavodla, fabrikala oülganla. Alanı saklarga bolllukmu édi? Bolluk édi. Alanı kuruthan da «onouları tonou bolgan» başçılalla. Ne étsin, kayda işlesin halk?
 

Arpanı, éçkini urlugu kurugan bolmaz. Saban sür, mal tut. Bolşevikle kelginçi, 1917 cılga deri, Karaçaynı kim caşatıb turgandı? Kralmı? Honşulamı? Ogay! Karaçay ne kıyın bolumda da kesi kesin asraàlgandı. Kraldan hayır tül, zaran körgendi, kral anı tonarga küreşgen bolmasa, cerin, mülkün sıyırırga küreşgen bolmasa, caşau corugun buzarga, türlendirirge küreşgen bolmasa, dinin-tilin adebin-namısın kuruturga küreşgen bolmasa, tuthan-sürgen-öltürgen – soy kırım étgen bolmasa, ne igilik étgendi? Detsadla, şkolla açıb, okuu-bilim caàrga küreşgen ése – anı da bizni süygenden tül: bizni kesi tobugunda ösdürüb, sovet angılı éter üçün étgendi alay. Honşula da mal-adam sürürge küreşgendile, ne da sadaka cıà kelgendile, ne da duşmannı alıb kelgendile. Kimden ne körgendi carlı Karaçay?! Kral da, honşula da zaranların tiyirmey, bizni énçi bolurga, rahat caşarga koysala – bizden nasıblı halk bolmaz édi. Kralnı koy, honşuladan da ayırılalmaybız. Bizden kişi ayırılırga izlemeydi. Ne üçün? Ceribizni ariulugu-darmanlıgı, baylıgı üçün, halkıbıznı cumşaklıgı, halallıgı üçün. Bir-biribizni tarıkdırabız ansı, tışından kelgenle bizge baş bolub kalalla, üylü-künlü bolub kalalla. Kayda érmen, çeçen, kurd, dagıstanlı da - curtlarından kaçhınçı bolub kelgenle bizde üyürsünüb, carıb, ahırında ua bizge dau çıgarıb tebreyle. Çerkesni, abazanı, tegeyni, urumnu, nogaynı üsüne da ala koşulub, cıldan cılga cıyımdık bola, kalabalık bola barabız. «Onou kerekli bir él tüb boldu» deb, tüb bolurga tebregenbiz».
 

Özge İslamnı seyirsindirgen dagıda bir zat bardı: kral da, honşula da bizge cau bolganın köre turganlay, halk birigirge unamaganı. Seyir tülmüdü? Birikgen koy, kauumlaga üleşinib, bir-birin soüb küreşelle. Caş tölü işlemey caşarga izleydi, uçuz, hılımılı, gızıh colga cenge baradı.
 

* * *
 

Ne ése da bir çurum çıgıb, bir kere İslam caş adamla cıyılgan üyde tebsi canına olturdu. Anı tamada éterge izlesele da:

- İçigizde cılı bla menden tamada da bardı. Sora tamadanı, men angılagannga köre, kuru cılı bla tül, sınamına, adetleni bilgenine köre, ayırırga kerekdi,- dedi.
 

- Ogay, ne canı bla da sen barıbızdan da onglusa. Tamadaga seni saylaybız-, deb, tohtalla.
 

- Men tamada bolsam, bılayda içki cürütürük tülme.
 

- İçkisiz ne kuuançdı ol? Algış kalay éterikbiz da?
 

- Sora igi söz aytır üçün, arakımı kerekdi? Bal suudan, ayrandan tolu algış aàk bla hayda bardır algışnı. Ne palah da içkiden başlannganın bile şoysuz da...
 

Caş adamla İslam kerti kölü bla söleşgenin angılaganlarında, arakısız kalgandan ése, İslamsız kalırga razı boldula. Ol sebebden tamadaga da içkige, sözge da usta Adilni ayırdıla. Şapa kızlanı şampan bla, caşlanı da arakı bla bacargandı. Caş-kız – cıyırmaga cuuuk adam – içkiden tolu sauutların kolga alıb, tamadanı auuzuna karaydıla.
 

- Şohlarım, bügün bizni beri cıygan kuuançdı – bizni élçi Hamid kol tutuşdan dunià çempionu bolgandı. Alay bla bilek küçü bla karaçaylı cer cüzünde ém küçlüge sanalgandı. Büteu halkıbıznı atın aytdırthan caş üçün caşla aàk üsüne kobub, algış aàklanı boşatayık.

Tamadanı ızından kalganla da içkini tamakdan kuydula. Kızla da caşladan artha kalmay, içelle. Miàla sauutlanı içkiden, tepsini aşarıkdan toltura, şapa urçukça buruladı. İslamnı sagış küçlegendi. «Bizde bolmagan adetle çırmauuk hansça kalay küçleb da koyganla halknı. Bu barıudan barsa, bizden ne kalır? Kızlaga da kara, betleri kızarıb, içkençikleri tatıb. Birazdan ne söleşgenlerin, ne étgenlerin bilmey başlarıkla. Caşla da alanı aàr ornuna, ésirtirge küreşelle...». Sagışların tamadanı «söz İslamga beriledi» degeni buzdu. Kolunda da gara suudan tolu stakanı bla, söleşirge da ne hazırlıgı, ne izlemi bolmaganlay, İslam örge turdu:

- Da ne aytayım, karnaşlarım, égeçlerim. Halkıbıznı atın duniàga aytdırthan Hamidge sauluk, cangı cetişimle teceyme. Biz, sanıbız 200 mingnge da cetmegen, bir gitçe halkbız. Alay a, Allah bizge sıylı islam dinni, bay, subay türk tilni, Mingi taulu Kavkaz curtnu bergendi. Dinibizge, tilibizge, curtubuzga tıyınşlı bolayık – andan başha tilegim cokdu. Alaga tıyınşlı bolur üçün, kesibizni haramdan-günahdan tıàrga kerekbiz. Ém alga arakıdan. Anga kesibizni horlatsak – sora din da, til da, curt da keterikle bizden. Arakı adamnı akılın, saulugun, küçün algan zatdı. Millionla bla tergelgen halkla da içkini kıyınlıgından tübge tüşüb, tüb bolub barganlarına şagatbız. Haramnı haram étib, halalnı halal étib, Kuran, Şeriat aythança caşasak, Hamidça sportçularıbız da aslam bollukla. Allahnı hılikkke étgença, Ol haram étgen arakını, içkini örge költürüb tilek-algış étiu a – kabıl bolluk tüldü. Söz bergenigiz üçün sau boluguz. Bu taza suunu İslam üçün içeme. İslamnı, büteu halkıbıznı da içer suuu tarkaymasın.

- É-é-éy, tohta, suu bla algış étding ése da., arakı iç deb, kaysı ése da kadaldı.

- İgi caş, men algış aythan sagatda kaydaeng? Başhalaga da tıngılay tur deb, İslam suuundan urtlab, ızına olturdu.
 

«Amin» deb, barı da, biàgı içkilerin tamakdan kuydula. Özge, caşlada, kızlada da talayı, arakı, şampan sauutların bir canına türtüb, narzan, gara suulanı kolga aldıla. Tamada barın da ésledi. Söznü kesini şohu Üsufha berdi – ol İslamnı kereklisiça kagar deb. Üsufnu alaysız da İslamga kanı kaynab tura édi. İslam bolgan cerde caş-kız da boşlanırga bazmay élle. Üsuf a katında tişirıu bereketi asrı közge ilinngen kıznı ésirtirge, şampanına ésletmey arakı tamızırga da küreşe édi. «Uàlma, tartınma» deb, anga aşarıkdan ülüş étgen kibik éte, kolu bla koluna, butu bla butuna tie édi. Bar sora, İslam sözü bla bolgannı buzdu da koydu. Kız da kesin ésleb, Üsufdan arlagırak tebdi. İslamga açıulanarak, Üsuf örge turdu. Başladı:
 

- Camagat, biz kuuançha cıyılganbız; bılayda toy-oün barırga kerekdi. Biz mejgitde tülbüz. İslam auaz berirge izley ése, Şogayıb afendini ornundan çıgarsın da imam bolsun. Kazauatnı, urunuunu veteranları da bıllay stolnu arakı, çagır, şampan bla casatıb, içgi bla algış étib, alay bardırıb turgandıla. Biz da ol sıylı kartladan körgenibizni étebiz. Veteranladanmı ülgü alayık, ogese İslam aythannımı éteyik? Éndi Saud Arabiàdaça tişirıulaga parancamı kiydireyik? Caşla vahhabistle bolub, tobukdan sakalmı ieyik? Biz da bilebiz din, iman ne bolganın. Cangız har neni ornu, ceri bardı. Bizni cahil étib, karangı mollalaga aş éterge izlegenle köb bola tebregendile. İslamnı da bılay cartı molla étib iygen Afganistandı. Anda musliman karnaşlanı kırıb, bılayda ua kesin ém imanlıça körgüztürge izlegeni da anga şagatdı. Sora dagıda bir zatnı unutmazga kerekdi: biz Orus kralda caşaybız. Anı coruguna sıyınırga kerekbiz. Sıyınmagan honşula başlarına palah alıb, milletlerin soydura turalla. Kıshaça aytırım: toyga caraşmagan toydan çıksın.

Tamada Üsufnu ozdura başlaganın körüb, anı sözün böldü:
 

- Caşla, bılayga bir-biribiz bla dauur éterge cıyılmaganbız. Kişini kişige toydan çık derge érkinligi cokdu. Bılayga barıbıznı da çempion bolgan tengibiz Hamid çakırgandı. Bir-biribizge tıngılay, bir-biribizni angılay bileyik. Üsuf, algışıngı ayt da, bir toyçuk da éteyik, ansı kızla da kurgak sözden arıganla.
 

Özge iş algış bla boşalıb, toyga köçüb kalmadı. Kaysı ése da caşladan biri: «tamada, Üsuf aythanlanı cuuabın étsin İslam» deb kadaldı. Kalganla da anga razılıkların bildirdile. Adil «mı ne v partsobranii» derge da küreşdi, alay a İslamga söz bermey bolalmadı. İslam biraz çamlannganın caşıra, rahat söleşdi:
 

- Caşla, kızla! Men Üsufha cuuab étib, zamanıgıznı almayım. Kısha aytırım: ne afendi, ne ateist-kommunist, ne siàsetçi, ne vraç, ne veteran arakı saulukga igidi deb ayhanmıdı? Allah adamga zaran keltirlik zatlanı haram étgendi. Biz musliman halkbızmı, tülbüzmü? Musliman ésegiz, ém haram zatnı – arakını – ne deb içesiz? Sora tonguz da tutuguz, zakuska ornuna anı da cürütügüz. Tonguz da, arakı da birça haramdıla. Arakını içib, maşina cürütgen kesine, kalganlaga da korkuulu bolganın bilesiz. İçki alay katıladı adamga. Kuuanır üçün, toy-oün éter üçün Karaçay başına érkin bolgan sagatda arakı kerek bolmagandı. Burunngu Karaçaynı alıgız da karagız: caşla, kızla tangnga deri tebsegenle, cır, iynar aytışhanla; aşau-içiu bolmagandı inetleri. Sovet-kommunist veteranla tül, haramnı halal étgen veteranla tül, bizge ülgü alaga deri caşagan kartla - dinibiz-tilibiz-halkıbız-curtubuz dey bilgen kartlalla ülgü.
 

Tebsini töben canında olturgan bir kiştikköz kuu caş anı sözün böle, çortuna urdurub tebredi:
 

- Éy, tak ne poydet. Tamada, tak ne poydet. İslam bizni oskorblàt étedi. Arakı içgen da, tonguz aşagan da birçadı deydi. Kesin muslimannga, bizni ua gàuurga tergeydi. Bizni bla kalmay, atalarıbıznı da oskorblàet. Veteranlanı, kazauatnı, urunuunu veteranların aàk tübge atadı. Ne pozvolü. Bizni arabızda anga orun cokdu. Anı bla bir tebside olturgan bizge sıy tüldü. Vot tak. Korasın bılaydan. Ol ketmese, men keteme. Vot tak.
 

«Kasbot, tohta, boldu, ozma»,- dey başladıla. «Ogay, ol tüz aytadı» degenle da çıkdıla. Üsuf, kişini da saklamay, rümkasın boşatıb, «golosovaniege salayık» deb kıçırdı. Tamadaga tıngılagan kaldı.
 

- Kto za to, çtobı svàtoşa İslam pokinul naş stol. Kto za to, çtobı naşi devuşki ne nosili parancu, a parni ne pili vodku?
 

Katışhan soruulaga kalay golosovat éterge bilmey, katışdıla. Dauur bazarnı unutdurdu. Külgen, kıçırgan, kalabalık oramtın ozganlanı sagaytadı.

İslam bla Hamid bir-birine karab ışardıla.
 

- Körese içkini nege caraganın,- dedi İslam.
 

- Köreme, kalay tohtatayık anı ansı, - dedi Hamid.
 

- Anı tohtatırık din bla sportdu.
 

Bıla bılay söleşe turgan zamanda, tamada kalabalıknı tıàlmazın angılab, kıçıralganın kıçırıb, olturganlanı on minutha başlarına boş étdi. Kesi da bılanı katlarına keldi. İslam ékisinden da izin alıb, keterge tebredi – ala da birgesine arbazga çıkdıla. Bu közüude Kasbot İslamga cuuuklaşıb, mant başça üsüne cabışdı. Uzalıb cagasından alırga küreşdi. Tözümü tauusulgan İslam sansız türtüb iygeninde, barıb buruuga tiyib, cıgıldı. Talay caş araga kirdile. İslam da camagatdan tartına, akırın üyüne ketdi.

* * *
 

«Söz bla tüşünürge, amandan kesin tıàrga, ne kral corukga, ne Şeriatha boysunurga unamaydı halk. Adeb-namıs sedireb ketib baradı. Caş tölü adetleni unuthan bla kalmay, tilni da unutub tebregendi. İçib, oramda kıçırıb, bir-biri anasın aytıb aylanngan sılıklanı körseng, karaçaylılalla deb, can auruturung da kelmeydi. Közüu-közüuü bla kuu butakların kese turmasang, terek saudan kurub keterge bollukdu. Onouda turganla ua, terekni sau butakların sındırıb, kırıb küreşelle. Ala Terek kaygılı tülle. Ne bolsa da bir zat éterge kerekdi, ansı közübüz cana, halksız-curtsuz kalay kalayık? Kerti taululadan bir organizaxià kuraàlsak...». Bıllay sagışla artdan artha bekden bek küçley baralla İslamnı başın.

Adam tauuşlanı éşitib, İslam oramga çıkdı.
 

- Respublikanı tamadası keledi, arı bara turabız,- dedile élçile. İslam da ala bla barıb, éski klubha kirdi. Élni tamadası dauurnu tıydı:
 

- Camagat, Başçı da, tögeregi da cetelle busagat. Kereksiz soruula berib küreşmegiz. Caşaybız, cokdu hatabız dersiz. Cangız élge gaz kaçan tartıllıgın sorursuz. Başha zat bla kısmagız.
 

- Cetdile,- deb, éşikden kaysı ése da başın karatdı. Él tamada bla orunbasarları guzaba atlab, Başçı bla adamların alıb kirdile. Sahnada kızıl cabıu bla cabılgan uzun stolnu artında şindiklege olturtdula. Başçıga söz berdile.
 

- Men söleşe tururma, alga élçileni carıllıklarına bir tıngılayım. Başçını administraxià tamadası kalamın, kagıtın hazırlab, har neni cazarga hazırlandı. Algadan soruu berlikleni hazırlagan él tamada, al safda olturgan çalsakal kişige izin berdi.
 

- Élni başha incilgeni cokdu, cangız gaz bir tartdırsagız...
 

- Anga cuuab étib koàyım. Gazçıla bla kelişiuübüz bardı. Bıyılnı aàgına gaz kellikdi. Anga çırtda işekli bolmagız.
 

Halk razı bolub, tab hars oguna kakdı. «Gaznı üsünden bir soruuum bardı» deb kıçırdı Cinli. Él tamada cıyırıldı, alay bolsa da, «sor» dedi.
 

- Gaz kellikdi deb, tamadala bizni aldab turganlı bir otuz cıl bola bolur. Gaz tartılmagan bir çerkes él kalmagandı. Tamada kesibizden bola turganlay, biz a kampayıb turabız. Ho da, ürenngenbiz, gazga da Allah aythan bolur. Ara mülkge ne étebiz? Sovhozda ne traktor, ne mal kalmagandı. Kayrı ketdile bıla barı? Cüzle bla sanalgan iynekle, mingle bla sanalgan koyla kaydalla? Barıbıznı da kıyınıbıznı kim urladı, kim tonadı? Anga cuuab étallıkmısız? Éndi biz kayda işleyik, ne éteyik?
 

- Anga cuuab tamadagız étsin.
 

Él tamada kıskınıkga kirdi. Közünde ogu bolsa ururça boldu.
 

- Kral oülsa, zarauatlık malga, adamga da cetedi. Büteu kral da bizniçadı.
 

- Ogay, başha respublikalada çot başha türlüdü. Tab kesibizde – orus, çerkes rayonlada oguna hal bizden igidi. Anı bek ariu bilesiz.
 

Söz söznü aytdıra, allı tıyıla turub, suu ıçhınngança, halk érkin söleşe başladı. Respublikanı başçısı auazın költürterek:
 

- Karaçaylıga ara mülk oülgandı, ne işleyik degen ayıb tülmüdü? Baçhalarıgız tura, arbazda malıgız bar. Cer sürügüz, mal tutuguz – bügün aslam mal tutasa derik cok. İşlerge érin da – aşarga tabma deb, üyge kirib sırtıgızdan tüşüb tursagız ne da oramga çıgıb, içkini sürüb aylansagız kim ne berlikdi sizge? Algın zamanla ketgenle. Biz bilgen kral, coruk oülgandı. Başıgızga amal étigiz.
 

- Tamada, biz başıbızga amal éteyik – biçen işleyik, mal tutayık. Amanlıkçılaga ne onou? Mal sürgen, biçen urlagan, üy tonagan, adam öltürgen – kaysı birin aytayık.
 

- Éligizde amanlıkçılanı siz bilmey ésegiz, men kaydan bileyim? Amanlıkçılarıgıznı milixiàga bildirigiz, başların cabmagız, süd étilsin. Ol zamanda har ne da tüzellikdi.
 

- Sizni miliçagızdı amanlıkçılaga col bergen. Biri ou da, biri şaudula ala. Nença amanlıkçını tutub berdik, ala ua talay künden çık da kel. Tüz adamlaga dert cetdir. Kesibizge süd éterge koysagız, biz alanı artların éterigek.
 

- Algın halk drujinala deb boluuçanelle. Allay bir zat kurasagız...

İslamnı kanı başına urdu. Söleşmezge deb tursa da, kesin tıàlmay örge turdu:
 

- Zdes detey net. İ Vı, i mı znaem, çto takoe organizovannaà prestupnost. Sraşçenie prestupnogo mira s vlastnımi strukturami est mafià. Esli hotite, çtobı mı sozdali narodnuü drujinu, mı sozdadim ego. Vıdayte nam orujie, registriruyte naşu organizaxiü i pozvolte nam navodit poràdok samim. Mı sami budem ohranàt sebà, svoe selo. Çerez mesàx uvidite, lüdi perestanut zakrıvat dveri svoih domov.
 

- À ne imeü pravo sozdat eşçö odnu milixiü. Drugoy vopros – nado ukrepit milixiü dostoynımi lüdmi, çtobı oni bıli na straje pravoporàdka.
 

- A çto je ne ukreplàete? Vı 20 let kak rukovoditel, a dela idut vse huje i huje.

İşni terennge kete tebregenin sezgen él tamada, konguraunu kagalganıça kagıb, dauurnu küçden-butdan söleytdi. Andan sora köb da turmay, tamadala auuzlanırga başha cerge ketdile. Halk a, çaçılıb ketmey, kauum-kauum bolub, igi kesekni, dauur éte, süeldi.
 

- Teyri, İslam, seni aythanıng tüzdü, alay a kördüng, baş alıb koyganın. Amanlıkçıla kauum-kauum bolub, sauutlanıb-avtomatlanıb cürüyle, biz a bir tot mıltık üçün südlük-colluk bolub kalabız. Kişige da bildirmey, kurarmek allay bir organizaxià?
 

- Ésinge da keltirme allay zatnı. Ol belgili bolmay kalık tüldü. Tutmakga, ölümge da hazır éseng – anı işi başhadı». İslam Aslannga sınab karadı.
 

- Bir sagış éteyim. Kesimi hazırça körsem, seni bir coklarma.
 

* * *

Aslan bir ıyıkdan keldi.

- Har kullukçu-onouçu kesini daracasında halknı tonarga küreşedi. Caş tölü kesin içkige, haulelikge, amanlıkga berib, igi bla amannı, tüz bla tersni arası ayırılmay tebregendi. Ol bir cıl kurman künnge bir talay mılhır Çernobılden «Kamazla» bla koylanı alıb kelib, adamla da alanı kaydan kelgenlerin, radiaxià uulu bolganlarından haparları bolmay, uçuzluklarına kızıb, alıb, kesib, aşamadılamı? Ne da arakı çıgarıb, anı satıb, halkların içkiçi étib bargan biznesmenlege ne onou? Halknı betine-namısına tükürüb, bolgannı pornojurnalladan, kassetaladan tolturub turganlaga tözübmü turayık? Ogay, biz kesibizni érkişige sanay ések, cıyın bolurga kerekbiz. Ne sennge, ne mennge bir amanlıkçı kellik tüldü. Bilelle, kutulmazlıkların. Alay a, kuru başıbıznı saklab turgan ayıbdı. Kurayık bir zat.
 

- Da, Aslan, kurayık. Ésleb, oüm étib başlamasak caramaz. Senden sora da barla kanları kızıb turganla. Cangız, artha turmazlıklanı, bügülmezlikleni, innet üçün otha, suuga da kirlikleni tabarga kerekbiz. Bizge innet başçılık, şeriat bla törelik éter adam kerekdi. Sen da tanıysa Şıyıhnı. Men anı alıb keleyim da, onou éteyik.
 

Sagat carımdan «üçden dagan taymaz» deb, İslam, Aslan, Şıyıh, dua étib, kallay organizaxià kurarga izlegenlerinden onoulaşa başladıla. Dinden, şeriatdan teren haparlı, cılı bla da tamadarak Şıyıh başçılıknı kolga aldı. Söznü Aslannga berdi.
 

- Men angılagannga köre, bir 10-15 bir innetli demengili caşdan cıyın kurarga kerekbiz. Andan sora amanlıkçılanı kabların ala barlıkbız. Élni tazalasak boldu. Andan sora içibizden biribizni saylab, élge tamada étebiz.
 

- Teyri, biz başlagan iş alay tınç tınıb kalmaz,- dedi İslam. Amanlıkçıla da «teribizni alıgız» deb, saklab tura bolmazla. Izıbızdan milisa da tüşer. Haram hakçıla da bizge tiş kısarıklarına ne söz. Kaysıbız bolsa da tutulsa, anı kutharır üçün açha-boçha kerek. Tüzün aytsam, açhasız cuk da étallık tülbüz. Tab birer geroh alır üçün da, kerekdi kapek-şay. Alay bolsa da, köl korkak da kol batır deyle, başlayık.
 

- Caşla, men kuru faygambarlanı caşauları, küreşleri bla şagırey bolub kalmaganma. Lenin-Troxkiy-Stalin ullu Éreseyni kolga kalay cıyganların siz da bilesiz. «Élni tazalasak boldu» degen bla cuk da bolluk tüldü. Büteu Respublikanı kolga alırga kerekbiz. Anı üçün saylaulaga çıgıb, kesibizni adamnı başçı éterge kerekbiz. Ol zamanda amanlıkçılanı, halknı, curtnu da tonouçulanı zakonnga-corukga taàna, kazalarına colukdurlukbuz. Alaysız, bizni igi innetibizni da ters körgüztüb, bizni amanlıkçılanıça tutarıkdıla-kuruturukdula.
 

- Şıyıh, biz bu saylaulada da, tab anı ızından kellik saylaulada da horlaàlırbız deb aytalmayma. Biz horlarık ések da, Moskva biz izlegen adamnı tül, kesine caraulu bir Amantişni sallıkdı. Biz bir canından karab kalay turayık? Kesing bilese, «Camagat» organizaxiànı artına kalay çıkganların. Gazet çıgarırga da küreşdik, Leninni «İskra»sına uşaş. Anı üçün bıla küuşenngenlerin buzmayla. Kuru gazet bla, auaz bla cuk tüzelmeydi. Vlast, açha, küç bolgan canına auadı intelligenxià kibik da. Biz horlarıgek, başın költürgenni başın kesib barmasala. Onouda turganlanı çiylerin aça başlaganlay, ala milisanı ielle da, ala kelib tintiuül étib, ne «ok-tob», ne «narkotikle» taballa. Allay calgan daula bla nença tüz adam açıgandı. Organizaxiàbıznı da caballa, can kaygılık ételle. Organizaxiànı tamadaları da ne korkalla, ne satılalla. Barın da sınadık, barından da ötdük. Éntda cangıdan biàgınlay küreşigizmi deyse?
 

- Ogay. Men aytırga izlegen – organizaxià «Camagat»ça bolurga kerekdi, cangız anı içinde sauutlu kauumu da bolurga kerekdi. Küçnü körsele, tohtarıkla. Siz aşıkganlık éte bolurmusuz deyme. Alay a, cangıla ésem da, bilmeyme. Özge talay caş bolub, on ming adam caşagan bir élni amanlıkçıladan tazalasagız, sınam alsagız – artdabızga da carar. Zakon tersine aylanıb kalgan ése, ne éteyik, Şeriat bla éterbiz süd. Men sizge başçı bolalmam, birigiz a bolurma. Şeriat canın tüzetirge küreşirme.
 

Uşak tangnga deri bardı. Ahırında üçüsü da Kuran bla ant étdile, tuthan collarından taymazga, alga bu élni amanlıkçıladan tazalarga. Dagıda bu üçüsüne bıla igi tanıgan éki boksçu caş koşuldula – Mussa bla Ramazan. Organizaxiàga «Kalkan» deb atadıla. Çarh ornundan tebdi.
 

* * *
 

«Kulak üzüllük bolsa, çıpçık aàgından» degenley, dauur ékinçi kün oguna başlandı.

Mussa bla Ramazan Paşinskege barırga deb, avtobusha mindile. Sabiyle şofernu kabinasına karab, küle turganların körüb, bıla da arı köz cetdirdile: kabırgala calan tişirıulanı suratlarından tolu.
 

- Éy, şohum, bılanı arı kurutçu,- dedi şofer caşha Ramazan,- ogese bılanı reklama étgening üçün açhamı berelle sennge?
 

Koy bazuklanı kolları bla kıynalmay sındırıuçu şoförga, kim ése da anga söz cetdirgeni auur tiydi:
 

- Sen mennge onou étme, ornunga oltur da, auuzungu kıs da bar.

Ramazan halkga aylanıb, «camagat, siz bu sıysızlıkga kalay tözüb turasız» dedi. Adamla éki kauumga üleşindile. Birleri «ol bir cıl Abrekge hını-hunu étgenikde, bir ıyıknı avtobus cürümey turgandı. Bılaga cuk aytırga bolmaydı» dedile. Başhala da «atasını maşinasımıdı, işlemey ése, coruknu buza ése, ketsin. Şoferla cetişelle» dedile. Şofer caş a, Ramazannga «maşinadan tüşçü érkek éseng» deb korkutur umut aldı. Ramazan tüşüb avtobusnu allına keldi.
 

Şofer caş talay kere, kerilalganıça kerilib, Ramazannı ururga izledi. Alay a, cumdurukları hauanı sızgırthan bolmasa, Ramazannga tiymedile. Ramazan marlab, karın başına bir kere urdu da, şofer, éki büklenib cerge audu. Mussa da ol közüuge şofernu kabinasında suratlanı barın cırtıb, urnaga atdı.
 

Halk gürüldedi: «Caş-kuşla bılay étesiz da, bizge tabsız étesiz. Éndi biz colubuzdan kaldık». Söznü büteu gırhısı Ramazannga aytıldı. Katınlanı söleşgenlerin a koy da koy. Mussa, alanı auazların tunçukdura, kıçırıb söleşdi:
 

- Camagat, biz halkbızmı, koy sürüubüzmü? Katınla, siz a nege hahaynı basasız? Sizni kımjagız açılıb turmaymıdı ol suratlada? Ogese, nege da tözübmü turluksuz? Malıgız urlansa tözesiz, üyügüz tonalsa tözesiz, kızıgız süyrelse tözesiz – da ne bolub kalgandı sizge? Bügünden arı ne gitçe, ne ullu bir sıysızlıkga col berlik tülbüz. Sıysız arbada bargandan ése, caàu barganıbız igidi.
 

- Caş, söleşe biz da bilebiz. Éndi biz Paşinskege kalay cıyılabız? Col hakıbıznı da artha kim kaytaradı? Ma anga cuuab ét éndi,- deb, bir mıyıklı katın avtobusnu art canından ceti tamakdan kıçırdı.
 

Bu közüude milisa maşina kuugun kıçırıgı bla cetdi – içinden candıraköz, cutköz milisala tışına kuüldula. «Ne bolgandı bılayda – hapar aytırga izlegen ékeulen bizni bla keligiz». Hapar aytırga izlegen çıkmadı. Alay bolsa da, Mussa bla dagıda bireulen avtobusdan tüşdüle. «Şıp» deb alayga arbaları bla İslam, Aslan da cetdile. Demengili caşlanı körgen milixià da, terennge kirmey tohtadı. İslam bla Aslan şofer caşnı bir canına alıb söleşdile. Söleşgen bla kalmay, «bir-birge dert tutmazga» deb, Ramazan bla da kol tutdurdula. İş anı bla boşaldı. Hapar a büteu Karaçayga cayıldı. Gazetle da basmaladıla anı üsünden haparla. «Kımja tişirıulanı suratların kabinasını kabırgalarına tagıb aylanngan avtobusnu şoferu tüyülgendi. Allaylanı barın da uuatırıkların aythanla sportçu caşla». Respublikanı karaçay rayonlarında allay hılımılı suratla tagıb cürüu terk tohtadı.
 

* * *
 

«Karaçaynı cerinde ornalgan Narsana şaharga karaçaylılanı iymey tıygıçla salıb turganlıkga, Tau artından kelgen karaduralaga col boşdu. Ala şaharnı küçleb boşaganla. Alanı kullukda işlegenleri da, amanlıkçıları da bir bolub, taululaga cetdirmegen palah kalmaydı. Moskvadan ullu konakla kelsele, karaçay koynu étinden tişlik étib aşatadıla, karaçay gara bla sıylaydıla. Art közüude ua karaçay kızla bla da sıylar üçün kalmaydıla. Açha üçün satılıb, alaga ol işde boluşhan talay amantiş karaçaylı da bardı. Men da alanı birime».
 

Bu haparnı Énver atlı bir narsanaçı caş keltirdi. Anı haparına İslam bla Aslan bölmey tıngılayla. Ol allından başlab sediretedi haparın.
 

- Karaduralanı evropa daracada énçi konak üyleri bardı. Bu cergi onouçula da, tışından, Moskvadan kelgen tamadala da alayda köz açıuçanla. Anda işlegen bir tanış karaçay tişirıu Klara «sen tişlik, sohta-cörme éterge ustasa. Alayga seniça bir şapa kerekdi. Caratsala, ayına beşcüz dollar alıb turluksa»,- dedi. Élde ne iş bardı, kuuandım, tişirıuga da «sau bol»nu basdım. Talay cıl işledim alayda. Narsanaçı da boldum alanı küçleri bla. Ol tişirıu konaklanı kızla bla sıylauçu bolganın a keç angıladım. Alay a, anglagandan sora da, anı işlerine katışa turdum – açhaga kızgandan.
 

Bir col şef ékibizni da çakırıb, buürdu:
 

- Iyıknı aàgına Moskvadan bizge bek kerekli ullu kullukçu keledi. Ol bek süygen – aşau-içiu émda tişirıula. Tişirıula desek da, kız-kızlanı süedi. Éndi ékigiz ol cumuşnu tındırırga kereksiz. Ol bir colgu kızçıknı – Ritanı – bek caratıb, Moskvada okurga caraşdırgandı. «Cörme, sohta, boza, sora ol kiyik kızladan da bir macalın» deb, ayırıb çertgendi. Bu on ming caşil ol işge ceter,- deb, açhanı Laranı koluna tutdurdu.
 

Arikni kabinetinden çıkganıkda, Lara mennge citi karab: «biz bir-éki ming dollarga da tabarbız uàtı açılmagan bir kıznı, kalganın éki üleşirbiz. Meni bölmeme kireyik da, telefon bla bir talay cerge söleşeyik»,- dedi.
 

- Zarema, bir kız kız kerekdi. Cılı cıyırmadan ozmagan, çıraylı. Sennge da, kızga da bogurdakdan ceterça bir caşil berirbiz. Cangız iş jelezno bolurga kerekdi. Oseçka bolmazça. Kimdimi? Ol biàgı. Ol bir colgu kıznı Moskvada universitetge caraşdırıb, anga kvartira snimat étib, kol aàzında tutadı. Kallay bir açhamı? Stolko, çto élde bir üy satıb alallıksa. Kıznı da al da kel, na meste pogovorim. Kıznı igi obrabotat éte kel. Tambla s utramı? Horoşo jdem. Keçe da bir söleşirme men sennge».
 

Kelelle. Tanışabız. İşlegen cerimde mennge Érik degenleri sebebli, men da Érik deb kolun tutama. Allında kelişgenibizça, «men tau artından kelgen uriàma», ol sebebden karaçay tilni bilmegen kibik étib olturama. Borçum – şapalık étiudü da, türlü-türlü hantladan casayma tebsini. «Érik, hvatit, prisoedinàysà. À predlagaü tost za prekrasnoe buduşçee Madinı» deb, Klara şampan bokalnı örge költüredi. Kızga da kadalıb, tolu bokalın tauusdurgunçu içirelle. Alay éte kelib, sora işge köçelle. Klara başlaydı:
 

- Bu urià anglamaz üçün kesibizça söleşeyik. Madina, seni haparıngı Zarema mennge tolusu bla aythandı. Éki kere Moskvada medixinskiyge postupat étalmay kayıthanıngı da. Sennge boluşurga madar bardı. Cangız sen caşlıgıngı, ariulugungu tüz hayırlandıra bilirge kerekse. Busagatda caşau alay bolgandı. Koroçe, Moskvadan bir ullu konak keledi. Ol seni açha kollu da étallıkdı, medixinskiyge da salallıkdı – kölüne cetseng. Busagat men sennge ming dollar bereyim – üsünge-başınga kara. Seni cazıuung kesingi kolungdadı. Sagış ét, élde kalıb ne éterikse, cün maşoklanı költürüb bazarladamı aylannıksa? Ogay, biz érkişileni sauub, «oh» étib tururga kerekbiz. Beri kara – mennge 30 cıl bola turadı, seni tengli zamanımda tüz colga tüşgenim sebebli, bügün kalaça üyüm, mersedesim, üyüm-başım, polojeniàm. Sen a menden baş bolluksa – u tebà budet obrazovanie, znanie àzıkov, seyças mı tebe pomojem, a potom tı nam budeş pomogat. Tı çto-to hoçeş sprosit?

- Hou. Sen kesing mennge üretgen coldan ötgen éseng, karaçay caşha érge kalay çıgalgansa? Ne bet bla?

- Kız bolmaganlay, érge kalay çıgalgansamı deyse? «Vot derevnà» deb, Klara Madinanı çaçın sıladı. – Busagatda klinikalada tişirıunu ızına aylandırıb kız étgen problema tüldü. Pàtigorskede tanış vraçım bardı – nença tişirıunu kız étgendi ızına; ala da érge çıgıb, rahat caşaydıla bügün. Bu zat bizni camagatda saklanadı alkın ansı, kalgan halkla éski-çirik-mecisuu adetleden értde kutulganla. Bet-met degen, uàt-namıs degen a kimge kerekle? Ala bizni artha tarthan zatlalla. Ol kompleksleri bolmaganla bizge, kralga da başçı bolub turmaymılla? Vraç bolurga izley éseng a – aladan kutulmay madar cokdu. Voobşçe, predrassudki halknı artha tarthan zatlalla. Nado smotret vpered. Plün na vse – delay svoü jizn. Aàk üsüne tur – ol zamanda adeb-namıs degenle aàklarıngı calab turlukla. Adeb-namıs bla segodnà ne projiveş. Vot anam auruuçudu da anı üçün vraç bolurga izleyme deyse. Atang cokdu. Cangız karnaşıng alkın sabiydi. Bez deneg v institut ne postupiş – éki cılnı burun urub kördüng, kiralmadıng. Ananga bagalı darmanla alır üçün açha kerekdi. Karnaşçıgıngı da askerden tıàrga, okuturga kerek. Barısına da açha kerek.
 

- To est, açhaga satıl, kahme bol deyse, alaymıdı?
 

- Ogay. Tı sama doljna rasporàjatsà svoey sudboy, svoey jiznü – svoey duşoy, svoim telom, svoim vremenem. No tı ne mojeş bıt nezavisimoy. Otnositelnuü nezavisimost daüt vlast, dengi, obrazovanie, professià. Sende ua alanı biri da cokdu. À pokazıvaü put, kak vsego étogo mojno dostiç. Kapekle üçün, tübegen érkişini tübüne cat demeyme. «Bolumsuz éring bolgandan ése, bolumlu tosung bolsun» degenley, kara caşauga. Ol kellik konak ullu kralnı tamadalarından biridi. Beriàça bir zat. Cangız bir telefon étgeni bla sennge medakademiànı éşikleri da açıllıkdı, izleseng Moskvada kvartirli da bolluksa. Allay adamnı koldan ıçhındarmazga kerekdi – meni akılım alaydı.
 

- Aldab koysa ua?
 

- Ol seni caratsa, aldarık tüldü. Anı kölüne cetalsang...
 

- Meni allay opıtım cokdu, kaydan bileyim ne éterge kereklisin?
 

- Anga cuk bilmegen, tab bir kesek anı bla cagalaşırık kız kerekdi. Korkma, tişirıu töşekge, çabak suugaça caraşıb kaladı. Ma, bir kesek opıt alama dey éseng, bek terennge kirmegenley, şapa bla oynab kör,- deb küldü Klara. – Bu ming dollarnı ua hurcununga sal, tişirıuga kerek uuak-tüek zatla alırsa. Konak a sennge köbürek tutdururga bolur. Bek köb berse, bizge da bir şampanlık ülüş éterse. Şuçu. Éndi bizni Zarema bla bir éki-üç sagatha işçigibiz bardı. Aşagız, içigiz, tebsegiz. Başhala kirib cunçutmasınla, ızıbızdan kiritni basıgız. Biz kelsek, tauuş éterbiz. Hı, bu urià bizni kulubuzdu, şapabızdı. Andan ne uàlma, ne tartınma. İtgeça kara. Aythanıngdan çıgarık tüldü. Érik, vo vsem podçinàysà ey. İ smotri, çtobı ona ne skuçala. Zarema Madinaga burulub, nele ése da aythan közüude, Lara mennge: «Bu kassetanı 2-3 sagatha bossdan alganma. Hı, Berià bla ol bir kıznı tübeşgenlerin şef caşırtın videoga cazdırıb turgandı. Ne murat bla? Éto nas ne kasaetsà. Munga karasa, budet znat, çto k çemu, kak sebà vesti. Za kassetu otveçaeş golovoy. Ladno, poka».
 

Klara bla Zarema çıgıb ketdile. Madina kaydan billiged ala togay aylanıb honşu otouga kirliklerin. Biz turgan üynü bir kabırgası tolusu bla küzgü édi. Bu canından karagannga – küzgü, ol bir otoudan karagannga ua – tereze miàla: ol canındagılaga nebiz da açık. Alay bolganın men da bilmeyem
 

Şampannga bir cuk tamızgan bolur édi ol obur katın, ansı Madina kesin asrı érkin cürüte édi. Kim biledi, içe ürenmegennge cengil tatıb kala ése da. Men magnitofonnu tieginden bashanlay, tebseu muzıka sogulub başladı – kıznı tebserge çakırdım. Akırın kesime kısıb, üy içinde tögerek burulabız. Kolum belinden az-az éngişge taà baradı. Anı sezgen Madina meni üsünden taydırıb, kerilib caàgıma urdu. «Holop, znay svoe mesto» deb, ızı bla kesin tıàlmay küldü. Alay a men açıulanngan, suuugan koy, seyirsinngenden sın bolub kaldım. Alay ariu édi anı türsünü. Taànçak şindikge olturub, közlerimi kısdım. İçimden kesi kesim bla daulaşa tebredim:
 

- Éndi ma bu mölekni kesi kolum bla bir gıbıtlı kart kara éşekge berlikme.
 

- Da bere turgansa başhalanı, munu da aladan igiligi nesidi? Ariuurak bolur, ansı coülurga hazır turadı. Kördüng, ol ming dollarnı alıb hurcunnga sugub koyganın.
 

- Da éki katın éki canından alıb, obrabotat étib küreşsele, ne éterikdi sabiy...
 

- Alay sabiy tüldü – igini-amannı ayırırça ua bolgandı. 20 cılda akıl cıymagan, kaçan cıàrıkdı. Ogay, kan bla kirgen, can bla çıgadı. Kahmelikge tartıb turgan közleri bardı.
 

- Koy, kesingi tersligingi cuuar üçün, anga kir cagarga küreşese. Ol sohandan-sarısmakdan taza bir kızdı, ogese...
 

- Kızmıdı? Anı da kim biledi? Berià «kızlıgın alama» deb, mıllıgın atıb, ol da kız bolmay kalsadı da oün bollugu...
 

- Oün bollugu Lara bla senngedi. Arik başkeslerin iyib, tıbırıgıznı kurutur. Bergen açhasın ızına sıyırgan bla kalmaz... Canıbız sau kalsa da, bizge bu şaharda caşau kalmaz. Sora, iş da, açha da, kvartir da, perspektiva da – proşçay. Ogay, algadan bilirge kerekdi: kızmıdı, tülmüdü? Tişirıula bizni ékibizni énçi anı üçün koygan bolurla...

Madinanı auazı sagışlarımı böldü:
 

- Çö zadumalsà? Obidelsà, da?

- Net. Znaeş, o çem à dumaü. Neme... Ol kellik konak – biz anga Berià deybiz – kallay bolganın bilemise? İzley éseng, çırayından, kılıgından hapar aytayım.

- Kertisi bla da kallay zatdı ol? Çto za zver i s çem ego edàt?

- Anı söz bla aythandan ése, körgening igi bolur. Ma bu kassetada başha karaçay kız bla kak on trahalsà – barı bardı.

- Holop, éto kak raz to, çto mne nado videt. Ala kelginçi karab kalayık.

Men kassetanı vidikge sugub, tieginden basdım. Madina taànçak şindikge olturub, éki kolun da sakal tübüne tireu étib, köz almay karaydı.

- Boje, éto je moà odnoklassnixa, Rita,- deb, Madina seyirsinngenin bildirmey koàlmadı. Har nesi da caraşhan otouda, Rita cangız kesi arı-beri baradı. Bir keng orunnu kıyırına olturadı, bir tapçannga köçedi, bir magnifonnu tauuşun ullurak étedi. Üsünde cuka caygı çepkeni élçi kıznı subay sanların artık da çertedi.

- Mı vmeste uçastvovali na konkurse krasotı. Men birinçi, ol ékinçi orunnu alganek. Olsagatda da bu çepkeni bar édi üsünde. Biz orta şkolnu tauusa tura édik. Uçilas ona nevajno. Éto bılo 2 goda nazad. Potom ona postupila v MGU. Moskvada men anga tübey turganma, kvartirinde da bolganma. Teper vse ponàtno. Kto ey pomog. Neme...

Madinanı sözü auuzunda kaldı – vidikde éşik zıngırdagan tauuş çıgıb, Rita éşikni açarga tebregeni köründü. Alga gıbıtı, kesi da ızından kirdi bir tögerek adam, kolunda da bir ullu sahtiàn portfeli bla; «Berg» deb, kolun uzatdı. Közlerin üy tübünden ayırmaganlay, auazı az éşitile, «Rita» deb şıbırdadı Madinanı tanışı da.

 

- Vot, za éto à lüblü gorànok. Alkın sizde uàt bardı, siz kızara bilesiz. Kayda, başıngı örge tutçu, – Berià éki barmagı bla kıznı sakal tübünden az örge teberdi. – Kakie glaza, kakie glaza, za nih jizn mojno otdat. Sora Ritanı imbaşlarından kuçaklab, kesine kısıb, kulagını kıyırından kaba, şıbırdadı: nam s toboy budet oçen horoşo. A seyças mı s toboy poobedaem. Telefon bla talay söz aytdı da, ızına saldı.

- Bu Berià degenigiz ne aman ciyirgenşlidi. Karnı geben tengli, burnu karnına tirelib,- Madina kölü çıga tebregenin tanıtdı. 

Bu közüude éşik kagılıb, şapa kirdi. Koridorda çarhlı arbaçıkdan tebredi taşıb türlü-türlü hantlanı. Karab-karagınçı tebsini casadı, köbcıllık érmen konàkdan oymak rümkalanı tolturub, sora allına bügülgenley, artı bla éşikge deri barıb, şapa üyden çıkdı.

- Sen kerti da holop bolursa ansı, allay bir nek bügülese ol hayuannı allında?

Mennge açıuurak bolub: «Men bügülgen boşdu, sen kalay bügülürüngü körürse»,- dedim. «À tebe potom otveçu» deb, Madina biàgı vidikge bitdi.
 

Anda ua aşau-içiu baradı. Rita unamazdan, Berià koymazdan konàk şışanı cengilletdile. Ritanı auazı ullurak çıga başlaganından, içki anga tatıy tebregeni tanıldı.
 

- Aşaganıng karıusuz, içgening andan da karıusuz, üçünçü zatıngı da bir sınayık,- deb, Berià kıznı terk költürüb, anı tıpırdaganına da karamay, orundukga éltib saldı. Ritanı, tuuar calagança, biraz uppa-çuppa étib, sora «sen orun caraşdıra tur, men bir çaykalıb çıgayım» deb, duşha kirdi. Ol arı kirir kirmez, Rita sumkaçıgın da sermeb, éşiklege mıllıgın atdı. Tartıb-tartıb kördü, açalmadı. Açhıçla ua cok. Kabhannga tüşgenin körüb, ızına kayıtıb, taànçak şindikge olturdu.

Éki-üç takıykaga duş da kalay alaldı, nosorog balçıkdan çıkgança, Berià, ne ése da bir makamnı da murulday, éşikleni dıngırdata çıkdı. Kıp-kımja. Rita ne söleşalmay, ne kımıldaàlmay sanları kıyılıb olturadı. Ol canıuar a cuuuklaşıb keledi. Sora cahanim tılpıu éte cetdi da, kıznı kuçagına cıydı, költürüb orunnga bırgadı, kesi da üsüne kablandı. («Tonguz kırdışha cathança» deb keldi Madinanı kölüne). Tebredi sora anı üsünden kiyimin sıdırıb-cırtıb. İç kiyimlerine deri barın üzüb, carausuz étib, buştuklab polga şuuuldatadı. Ol işni boşaganında, orundukdan berlak ayırılıb, «kakaà krasota» deb, kımja kızga karadı. Rita üsüne cuuurgannı tarthanın uşatmay, cetib cuurgannı da buştuk étib, bir canına sildedi.

- Vot hayuan,- deb, Madina aman tabhanın ayta, karaydı.

Bılayda Ritaga can kirdi. Üsüne örleb kelgen canıuarnı aàkları bla teberalganıça bir teberdi. Berià orundukdan töngereb tüşdü. Kız kiyimlerine uzaldı da – ne éterge bilmey abızıradı: ala barı cırtık, alanı kiyib üyden çıgarça tül. Bu közüuçükde Berià, aàk üsüne minib, kıznı, ayü kiyikni buugança, buudu. Alay a, él işle sanlaga subaylık bergen bla kalmay, küç da beredile – Berià kıznı orundukga süygeniça caraşdıralmay, köb hırıldadı, tılpıuu cetmey, auur-auur soludu. Özge auurlugu bla üsünden basıb kıznı ongun aldı. Kız andan bek küreşmey, boy berirge izledi ése da, kim biledi – Beriànı kölüne cetseng, ol sennnge Moskvada candet caşau açarıkdı degenleri ésine tüşüb.
 

Berià közlerin kısıb turgan Ritanı üsüne kablanıb, tebredi anı öşünlerin kolları bla sılab, émçeklerin émib. «Priàtno, to-to ono; seyças budet eşçö priàtnee; vot çört, ona u tebà na zamke, çto li; rasslabsà; rasslabsà tebe govorü; vot tak». Tebredi sora tuuarça kımıldab, muşuldab, ökürüb. Bir kesekden anı üsünden tüşüb, biàgı duş taba ketdi. Andan çıkdı da: «Ritoçka, idi podmoysà. Seyças tebe prinesut odejdu. A veçerom uletim v Moskvu. Vse tvoi problemı reşim na meste»,- dey, çıgıb ketdi.
 

- Merzkiy, otvratitelnıy tip. Tvar,- deb, çamlanadı kassetaga karab boşagandan sora Madina. 

- Éto je naturalnoe iznasilovanie.

- Da kim, ne atadı sizni anı tübüne?

- Kimmi? Ma seniça holopla. Zaremaça, Laraça kahmele. Nemi? – Carlılık.

- Tau éllede bet-namıs-uàt kurubmu kalgandı?

- Kururga cetgendi. Barı da caşaunu kıyınlıgı.

- Mından kıyın zamanlada da kerti adamla adamlay kalganla.

- Karayma da, sen meni Beriàga bermezge izleyse.

- A sen kesing kalay deb turasa?

- Akıllı, çıraylı, bay, milleti da karaçay bolgan bir caş tabsam, bir-biribizge süymekligibiz da bolsa – kalay igi bolluk édi.

- Men kelişmezmemi sennge?

- Sen? Karaçaylı bolsang kelişib da kalırek.

- Karaçay bolur üçün ne éterge kerekdi?

- Karaçay bolub caratılırga kerekdi.

- Da alay ése, men karaçaylıma

Men tüzün aytdım. Bir körgenim bla süyüb koyganımı da aytdım. Madina mennge işekli karadı. Pasportumu körgüztürge kerek boldum. 

- Birigiz da da karaçaylı tülsüz. Bu karaduralaga kul-karauaş bolub, alaga karaçay kızlanı satıb, anı bla caşau éterge küreşesiz. Éki betli şaytanlasız. Sen da meni aldarga küreşese. Toje «lübov s pervogo vzglàda». Ol éki suçka da Moskvada okuu bla, kvartira bla meni teriltirge küreşib. İm toje vse vıskaju. Pridurki vı vse.

- Tohta, artık söleşme.

Éşikni kongurauu zıngırdab, kiritni tışından açıb, Lara bla Zarema kirdile.

- Nu, kak vı tut,- deb, kukalandı Lara.

- A vot kak. Madina hurcunundan ming dollarnı çıgarıb, Laranı betine urdu. Ol alay étgenley, Zarema Madinanı tutarga küreşdi, alay a karıuu cetmey, ol silkgenley, abın-sürün éte cıgıldı. Men Madinanı költürüb, aladan ayırdım. 

- Amannga igilik étseng, üyünge sau barmazsa deb, körese munu étgenin,- Lara buşuulu ahsındı.

- Ol siz içirgen zatdı kıznı bılay şaşdırgan. Aàzısa başha türlü bollukdu,- dedim.

- Da bu halda munu ierge bolluk tüldü. Bedişlik éterikdi barıbıznı da. Zarema, sen kimni

keltirgense bizge? Berià kelirge üç kün kalgandı. Éndi ne étebiz?

Zarema bla Lara bir-birine boldula. Bir-birine kızıb, aytmagan sögüş-bedişleri kalmadı.
 

- Zarema, éto tvoy prokol. Başha kız tabsang tab, tabmasang égeçingi keltir.
 

- Çto? Allay kahmelik sizni kanıgızdadı. Anang da, kesing da, éndi kızıng da – barıgız da bir karadura bla aylanngan, sizniça sau duniàda da bolmaz. Kesingçamı körese kalganlanı da?
 

- Sen a ne aman ozdung. Kereklingi tabdırayım,- deb, Lara anı çaçına kadaldı. Aralarına kirib, küçden ayırdım bir-birinden.
 

Madina da alaga, konxertgeça, karab, biraz şoş boldu. Dagıda, ésine ne ése da kelib, külgen da étib, aytdı: tohtagız. Meni ogayım cokdu. Cangız meni bagam ming dollar tüldü. Beş ming dollardan bir som da tüşerik tülme. Beriàgız aldab koysa, bir kesek açham bla kalırma. Tersmi aytama? Ol açhanı da ma busagatda koluma tutduruguz. Razı ésegiz, kelişebiz.

Lara da, Zarema da auuzları açılıb, karayla.
 

- Sen ming dollarnı açha kerek bolsamı çaçarıgeng alay?
 

- Meni üsümde sen kallay bir açha éterge izlegeningi bileme. Aythanımı beresiz – cumuşuguznu tındırama. Alay tül ése, bir başha telini izlegiz.
 

Bilmeyme, ol beş ming dollarnı da ne éterik ése da. Anı da, Zaremanı da aythan cerlerine atıb, kayıtsam, Lara başından tutub tura: - «Kasseta kaydadı?». - «Kayda bollukdu bolub, magnitofonnu içindedi». «Cokdu. Izlarından cet da, bir tint. Bilese, Arik coklagınçı ızına kaytarmasam, men tüb bollukma.».
 

Güttü üsüne kalaç deb, kinodaça bolgandı çot. Alay a bu oün tüldü. Adamla açırga bollukla. Madinanı tabalmayma – dump bolgandı. Sizge kelgenim – siz tüz adamlasız deb, halkda hapar alaydı. Bir tüz onou étmesegiz, «onou kerekli bir él tüb boldu» deb, tüb bolurga başlaganbız.
 

- Lara tüb bolad deb, nek korkasa? Allayla tüb bolurga kerekle.
 

- Ogay, anga tül, Madinaga kaygırama. Ne öled, ne coülad deb.
 

- Anıça nença kıznı tepletgensiz karaduralaga.
 

- Men şapalıkdan başha cuk bla küreşmegenme.
 

- Seni günahıng da ozub cetedi, alay bolsa da işge köçeyik.
 

* * *
 

Ékinçi kün oram canında Arikni ölügü tabıldı. Uàtlıgı da kesilib, auuzuna kabdırılıb. İşçi cerinde mangılayında ok ızı bla Laranı da ölügüne türtüldüle işge kelgenle. Anı katında da Énver şapanı ölügü. Talay künden rayon aralıkda Zaremanı boynu tartılıb tabdıla. Cılla ketdile, alanı kim étgeni belgisiz kaldı. Dagıda karaçay kızlanı ızından aylanıuçu bir karaduranı çalman kazıkga çançılıb tabdıla ölügün. Alaga uşaş zatla Respublikanı talay cerinde boldula. Urlanngan, tonalgan bolmay, adamlanı kırıb barganla, dert cetdirgenlerine halk ajımsız boldu.
 

* * *
 

Narsananı kıyırıragında bir énçi üyde talay caş karadura cıyılıb, birlerini tuugan künlerin belgileb küreşelle. Alaga tagılıb aylanngan bir karaçay narkoman kibik da bardı. Çam atı – Gop. Ol at kaçan, kayda atalganın kesi da unuthan bolur. Tarta kelgenlerinde, karadurala köz açar kaygıga kirdile.
 

- Gop, ol uppa-çuppa étilmegen kızlarıgızdan bir cuk kanatdıramısa bizge?
 

- Gop, tı nas uvajaeş?
 

- Rebàta, à çö, mne jalko çto li? Şkolnu cangı boşaganla busagatda şaharga tögülüb aylanalla. Çıkdık, tutduk. À pomogu, tolko çtobı po pànke menà ne vıdali. Meni karaçay bolganımı bilmesinle. À odin iz vas. Daje vaş àzık dlà menà stal rodnım

- Kogda mı tebà vıdavali? Tı prosto perevedi nam, çto oni budut govorit mej soboy i vsö. Na drugoe mı tebà i ne priglasim. Samoe bolşee, tı budeş sveçku derjat, a trahat ih mı sami budem.
 

- Nu, tı ne obijaysà, şutim. Poehali.
 

Karadura cıyınnı ékisi üyde kalıb, biri da Gop bla kız tutarga xentr taba uguldula.

Agaç tapcannga olturub, ozgan kızlaga sımarlab karayla. Ala ua, şkolnu cangı boşagan kızla, omak kiyinib, caşaudan bir seyirlikle umut étib, alları bla arı-beri ozalla. Karadura har ozgannga auuz cetdiredi.
 

- Devoçki, golubki, davayte poznakomimsà. Vı oçen nam nravites.
 

- Niçego ne poluçitsà, Àn. Poydem obratno,- deydi Gop.
 

- Gop, ne boysà, u menà glaz almaz. U menà na nih nüh. S étimi daje govorit ne stoit. A vot te... vidiş, butları calan, bilekleri calan, kaşları culkunub, kirpikleri boàlıb. Oni işçut priklüçenià. Mojet, klünut, poprobuem.
 

- Devoçki, skolko vremà? Da, opazdıvaem. Speşim na den rojdenià. Mojet, sostavite nam kompaniü?
 

- Da net, u nas svoi dela.
 

- Da dela u nas toje est. Ças posidim i uydem. Zdes ràdom, pàt minut ezdı.
 

Àn, mant başça cabışıb, ayırılmay baradı. Ala da anı çamlarına küle, tohtay-tohtay baralla. Gop cuk aytmay, ızlarından atlaydı.
 

Bir kız birsi kızga aytadı:
 

- Bizni tanıganla körsele, söz étib başlarıkla. Ne ayırılayık bıladan, ne da barayık da poveselimsà nemnogo. Artda tengleribiz hapar aythan sagatda, bizge da aytır zat bollukdu.
 

Àn a sözün bardıradı:
 

- Zaodno otmetim vaşe okonçanie şkolı.
 

Kızla ua onoulaşalla.
 

- Mama bilse, canımı alıb koàrıkdı.
 

- Bilse, meni mamam da şaşarıkdı. No biz karayık da, bir sagat oltururbuz da keterbiz.
 

Tabsız körsek, srazu ketdik.
 

- Horoşo. Tolko ças posidim i uydem.
 

- Mı toje.
 

Ànnga kanatla bitib, érlay taksi tutub, «şıp» deb, nögerleri bolgan üyge cetelle.
 

Éşik açılganlay, bılanı érley törge ötdüredile. Aşau-içiu başlanadı.
 

Bir karadura tamadalıknı kolga alıb, rümkanı költüredi:
 

- Bügün tengibizni tuugan künüdü. Ém alga tanışıb kalayık deb, keslerini atların aytalla. Kızla da colda kuraşdıra kelgen aldauuk atların «Zina», «Tina» deb belgili ételle. – Hı, aythanımça, tengibiz Saşa üçün, anı saulugu üçün deb, rümkalanı kagışdırıb, içelle. Kızlanı içerge-kalırga bilmey, akkıllı bolganların körüb, «birinçi rümkadan sora kısarık tülbüz» deb, tamada tilegen auaz bla, koymay içiredi. Alay éte baradı aşau-içiu.
 

- İy, Allah, başım ketib baradı, deb, bir kıznı bir kızga şıbırdaganın éşitedi Gop. Köçüredi anı karaduralaga. Ala köz kısıb, uşakların bardıralla.

- Ne ése da nögerim tab tüldü, biz hauaga bir çıgayık,- deydi Zina.
 

- Tohta, ol bir üy boşdu. Alayda biraz soluguz deb, ékisin da açılıb turgan keng divannga taàndıradıla. Ala kesleri kalganlarında, rahatırak bolub, kesleri da éslemegenley, teren cukuga singedile.
 

Bu üyde ua karadurala bir-biri bla daulaşıb küreşelle. «Alanı keltirgen menme, alga da men barama alaga» deydi Àn. Alga éki karadura, artda da başhası bla Gop barırga kelişelle.

Éki-üç sagatdan kızla uànnganlarında, üsleri kıp-kımıja, katlarında da alanı keltirgen éki karadura hurulday. Kan tamçıla çaçılgan cabıudan da, karaduraladan da birça ciyirgene, talay zamannı ne éterge bilmey turdula. Sora onou étiuçü kız, «bolur boldu, kesibizni aldatdık» dey, nögerine da boluşub, aşık-buşuk kiyinib, oramga çıkdıla. Ésliregi üynü nomerin da, oramnı atın da cazıb hurcununa saldı. Alay a ala korkmay-uàlmay kişige hapar aytmazları belgili édi. Bu éki taulu kızga şkolnu tauushan kuuançları bılay boşaldı.
 

* * *
 

Bu haparnı aytıb kelgen Gop boldu. Kellik da bolmaz édi, karadurala anı aşhı uuatmasala. Uuathanları da ne üçün bolgandı: bir kere ala aldab alıb kelgen kız, anı égeçinden tuugan bolgandı. Gop anı alaga catdırtmaganı üçün iline başlaganlarında, Gopnu karaçay kılıgı tutub, birin urub közün çıgargandı. Ala birden çabıb, tüyüb, kara köseu étib, artıklık da étib, öltürdük deb, süyrey barıb, svalkada atıb ketgendile. Alay a Gop tirilib, örge turur karıuu bolmay, kımılday turganlay, adamla körüb, bolnixaga éltgendile. Köb zamannı catıb, cürürça bolganlay, süekleri jıgırday, bu caşlaga kelib, ol karadura şaykanı kuruturga boluşuguz deb tileydi. Alanı kurutsak, cangız bir taulu kızga hıànat ceterik tüldü» deb, boşadı ol haparın.
 

* * *
 

Üç karaçay caş, Gop da törtünçü, kün uzunu marab turub, izlegenlerin kördüle: karadurala éki arbadan tüşüb, éki kıznı da alıb, üyge kirdile.
 

- Oçerednıe jertvı,- dedi Gop.
 

Bir sagatdan bıla éşikge kısılıb, kongurauun zıngırdatdıla. «Kto tam?» deb, bir karadura başın karathanlay, anı hamhotuna urub, hını türtüb, bıla terk üyge kirdile. Ol bir otoudan kımjalay çartlab çıgıb, kayırılırga umut étgen dagıda üç karanı urub polga soylandırdıla. Éki kız bir-birine karaçayça «kaçarga kerekdi» dedile.
 

- Karaçay kızlasız, sora. Ne éminaga kelgensiz bu karaduralaga? Dump boluguz bılaydan. Éndi col tübesek boünçuklarıgıznı tögerek kesib, oramga şuuuldatırıkbız.
 

Kızla aşık-buşuk kiyine, üyden çıkdıla. Alanı oramda çabhanların-kaçhanların körüb, bıla ışargan oguna étdile. Kolları-aàkları baylanıb, auuzlarında buştukları bla soylanngan karadurala, Gopnu tanıb, can kaygılı bolub, kurtlaça arı-beri kımıldaydıla. Gop, anga artıklık étgen karaduranı bıçak bla bir tarthanı bla uàtlıgın artı bla kesib, üsüne atdı. Anı körgen başha karadurala, bizni da alay éted, deb asrı korkgandan, ginasuu közleri arı-beri çabıb, şaşarga cetdile. Özge Gop bıçak bla har birini bogurdagın tartdı, tarthanda da alay tartdı, başların boünlarından ayırırga cetdire. Canları ajımsız çıkgandan sora, Gop «éndi keteiyk» dedi. Alay a, talay ok tiyib, kesi da karaduralanı üslerine audu. Caşla oramga çıgıb, arbalarından talay kanistra benzinni keltirib, ölükleni üslerine da, büteu üyge da bürküb, kabındırıb, éşikleni da büteu kiritleb, arbalarına konub, terk taşaydıla. Bu amanlık-igilik işni da haparı keng cayılıb, ahırı tunçugub kaldı.
 

* * *

Algarakda caşladan biri İslamga keçe arasında kelib, «Çernobılden koylanı keltirgenle kimle bolganların bilgenbiz» dedi. Talay künden üç caşnı çegetde koşha keltirdile. Auuzlarından buştukların alıb, soruu éte başladıla.

- Koylanı kalaydan émda anda ne bagaga algan édigiz?

- Alanı kırıb, küydürüb, cerge kömerge deb turganlay, talay ming som bla, talay àşik arakı berib, alıb ketgenek

- Mında ua kayda, ne bagaga sathanegiz? Başıgızga ne hayır étgenegiz?

- Ne bagaga sathanıbız ésibizden ketgendi, sathan a büteu Karaçay bazarlada kurmannga cuuuk künlede sathanek. Hayırçık a étgenek – birer üy bla, birer maşina alganek...

- Küçlü radiaxià uuu bolgan mallanı keltirib, halkga kallay bir palah salganıgıznı bilemisiz? Ala aşarga caraulu bolsala, alanı kırırga, küydürürge, beton çungurlaga kömerge buyruk bolmaz édi...

- Caşla, biz kesibiz da aşaganbız ol malladan.

- Ol sizni işigizdi. Başhalaga kıyınlık salganıgız üçün a, sizge süd éterge kerekdi.

- Da berigiz südge sora. Bizni ua boşlagız.

- Süd bizbiz. Ogese, kral süd karasamı deysiz? Ogay, bizden igi töre tabıllık tüldü sizge. Bile-bile, kapek-şay tüşürür üçün, radiaxialı koylanı keltirib, kurmannga halkga çaçıb, adamlaga ölür ot aşathanıgız üçün, sizni – imanları, adamlıkları som bla tergelgen ciyirgenşlileni – ölümge buürabız.

Kıçırıklarına-hahaylarına da karamay, üçüsün da urub, mıllıkların teren cer carılgannga bırgadıla.
 

* * *

İslam, cuklaàlmay, üy tübünde arı-beri cürüy, keçesin aman bla aşırdı. Tang alasında teke kalkıu éte kelib, cukuga singdi da, kün ortalada it çabhandan uàndı. Terezeden karab, üç arbadan tüşe turgan caşlanı kördü. Arbazga çıgıb, itni takdı da, kabak éşikleni açıb, arbalanı arbazga cıydırdı. İçlerinde ol tanımagan Suratçı bolganın bildirdile. Sora murukgu étmey, barı da konak üyge ketdile. İslamnı baçhası çegetge tirelib turganı sebebli, terk oguna kalın agaç başlanıb, sagat carımdan uuçu üyçükge – «konak üyge» cetib, içine kirdile. Uzun agaç masanı-stolnu canına olturdula. İslam barına sımarlab karadı – barı da sauut-saba cürütgen caşla.
 

- Adetdeça, geroh, bıçak, ne sauutuguz bar ése da, stolga salıgız,- dedi İslam.

Taukan alay étmezligin tanıtdı: «Kızılcagala şıp deb, cetsele, sauut-sababız kolga cetginçi, ala bizni dırın étib çıgarla. Ol sebebden gerohum bılay canımda tursun».
 

- Bizni bılayda bolganıbıznı ala kaydan billikdile?
 

- Izlagan alanı işleridi,- deb kesin cengdirirge unamadı Taukan. Suratçı ua «men sizni birigiz tülme, kişige boysunurga antım cokdu; tapançam bardı, alay a ansız kallık tülme» deb, katı aytdı.
 

- Aslan sözge koşuldu: «Tamada aythan bizge buyrukdu. Asker mizam bolmasa, biz bir camagat bolallık tülbüz. İslamga boysunurga deb, ant étib, alay başlaganbız işni. Ne ullu, ne gitçe zatda Antıbıznı buzmayık».
 

Barı da aythanlıkga, Taukan, émda Suratçı keslerin cengdirmedile. Bılanı bir korkganları bolganına barı da ajımsız boldula. Ala ékisi da bir cerde olturganları sebebli, alanı sauutsuz-sabasız étgen da kıyınırak bollugugun angıladı İslam. Anı sebebli alanı bölürge izleb: «Taukan, sen tamadasa, beri öt. Cılga köre olturayık, adetni buzmayık» dedi. Taukan anga da bir sıltau tabıb, ornundan teberge unamadı. Bolmazlıgın angılab, İslam Aslannga köz kısdı. Ol da başhalaga taşa belgi berib, biraz küreşgenden sora, ékisin da da kolların sırtlarına baylab, bir-birine cıcım bla kısdıla. Tintib, gerohların, bıçakların da sıyırdıla.

İslam Rasulga sordu: «Milixiàdan ne hapar?»
 

- Bıla ékisi da arı kelib, ém ullu amanlıklaga karagan tamada bla söleşirge izleybiz,- degenlerin karnaşım éşitgendi. Andan sora da bardı haparım, bılanı ne aytırıkların bir éşitirmek alga.
 

- Kertidi, biz milixiàga barganek,- dedi Taukan,- alay a ne üçün? Amanlıkçılanı biz aythannga köre suratların bir sal deb, Suratçını anı üçün çakırganelle, men da birgesine barganem. Siz işekli bolur zat cokdu. Men sizni birigiz bolub, nença kan işge katışhanma, sora meni tutuguz-öltürügüz deb, milixiàga kalay barlık bolurem?
 

- Ol sen salgan suratla Ahmat bla Aliyge kalay uşagan bolurla?- deb sordu İslam Suratçıga.
 

- Men milisala aythança salganma. Koşhanım-korathanım cokdu.
 

- Ahmat, beri körgüzçü ol suratnı. Caşla, bu suratla bla Ahmat bla Aliyni tutarga bollukmulla?
 

- İgit da tutalla, tuura keslerille sora,- degen tauuşla çıkdıla.
 

- Suratçı, sen izlemeseng, ala uşamazça salırga da bolluk éding suratlanı. Taukan a nek cokdu ol suratlada?
 

Söz söznü aytdıra, terennge kirdile.
 

- Taukan, seni Ahmat bla Aliyge tamada étib, buyruknu toltururga iygenek. Sen a, buyruknu da tındırmay, anı da menden caşırıb, tındırganbız deb, aldab, üç kat ters bolgansa. Suratçı ua, suratlarıgıznı salayım deb, cılga kirmegen caş kızçıklanı teriltib, masterskoüna éltib teşindirib, coüb küreşgendi. Dagıda sen anı caklab, kutharıb, ol da milixiàga barıb bizni satıb... Ékigizge da tıyınşlısı ölümdü. Başha oümu bolgan bar ése, aytsın. Başha oümu bolgan çıkmadı. Ékisin da arlakda çıngılnı kıyırına süeb, ışannga saldıla. Ahmat Taukannı, Aliy da Suratçını gerohladan urub, çıngıldan iydile.
 

Uuçu üyge kayıthandan sora, İslam barına da citi karay aytdı: «Barıgıznı da ceb telefon nomerlerigiz mende bardı. Alanı cuklatmagız. Bir-birigiz bla da baylamlı bolganlay turuguz. Rasul, sen milixiàdan haparlı bolganlay tur. Biz ant karnaşlabız. Onoulan édik, éndi toguzaulan bolduk. Karaçaynı mınafıkladan, amantişleden tazalamay, caşau tüzellik tüldü, bilesiz. Nença élde urunu-gudunu tohtatdık. Adamla bauda mallarına koy, üyde canlarına korkub tebregenelle. Éndi érkin soluy başlaganla. Ol barı da sizni küçügüzdendi. Prezident ayırılıulada, deputat saylaulada onouga tüz adamlanı ötdürürge kerekbiz. Ol zatha da allından hazırlana başlayık». Cangı cumuşla da bardıla. Talay künden men bildirirme. Hı, ol éki mınafıknı arbagızga mindirgenigizni tanış-zat körgen ésele, anı cuuabın berirge da hazır boluguz».
 

* * *

Aradan talay cıl ozdu. İslam bla nögerleri caşagan ogarı, töben éllede koy, büteu özende da uru-gudu, tonou, murdarlık tohtadı. Narkotik sathanlanı, cayganlanı ua birin koymagança ol duniàga aşırıb bardıla. İçkiçilik, haulelik da tübelek kurub kalmasa da, azga aylandı. İslamnı nögerleri da başha özenlede onuşar-onuşar kauumla kuradıla. Barı arakı-tütün ne bolganın bilmegen, haram-halal, suuab-günah ayırgan, karıuları-küçleri bolgan demengili caşla. Ala éllede coruk salgan bla kalmay, rayon aralıklanı, şaharlanı da kolga aldıla. İçib, aman söleşe, ozganlanı ilgizdik éte, göcebsinib aylanngan «cigitle» kau-kuu bolub, körünmey kaldıla. Amanlıkçı cıyınla talay kere razborkalaga çakırıb, avtomatlanı çıkırdatıb, kördüle. Éki canından da ölgenle boldula, alay a küçnü körgenlerinde, sau kalganları respublikadan tışına ketdile.
 

«Biz içkiçilikni, haulelikni, amanlıkçılıknı kuruturga küreşebiz; alanı tuudurgan çurumlanı kuruturga ua – karıu kayda! İçkini halal étib turgan kralda, içkini cürütdürmey kalay tıygın – ol kral corukga karşçı kelgen zatdı sora. Alay bolsa da, bir küreşe barayık» deb, İslam içinden kesi kesi bla söleşedi.
 

Éki nögerin da birgesine alıb, şaharda arakı zavodnu iesine bardı İslam. Millioner alanı kolların tutub, art üyge kirgiztdi da, bılanı «ogay» degenlerine da karamay, «4 adamga tebsige tuz-dam keltirigiz» deb, buyruk berdi. Karab-karagınçı kanga türlü-türlü hantladan toldu. Müyüşde ua tögerek burula turgan körmüçden ol çıgargan arakılanı ülgüleri karayla.
 

- Meni zavodum haram arakını çıgarganlıkga, sizni allıgızda hantla halaldıla. Bismillà étigiz.
 

- Da, arakını haram bolganın bile éseng, anı çıgarıb günah almay, halal zatla bla küreşseng igi tülmü édi,- dedi caşladan biri.
 

- Arakıdan ullu açha tüşürgen cuk cokdu. Ne baylıgı da bogurdakdan bolgan ullu kral da arakıdan ciyirgenmeydi. İçki kralnı bücetinde kallay orun alganın bilemisiz?
 

- Bilebiz, alay a içki halknı hayuan étib barganın da körebiz.
 

- İçmesinle. Kim zorluk étedi?
 

- Éndi anı sen da, biz da bilebiz – igiden ése amannga adam cengil tüzeledi. Biz halkıbıznı saklarga kerekbiz. İçki ullu orus halkdan da boşagandı. Sennge kelgenibiz – içki zavodungu kurut, uçuz arakıng bla halknı kırma.
 

- Caşla, açha kerekligiz bar ése, aytıgız. Zavodnu ua cabmazlıgımı biligiz. Kral cab dese, cabarma. Men coruknu buzmayma, zakonnga kelişmegen iş étmeyme.
 

- Kral halkıbıznı kırıb, köçürüb da aylanngandı. Kral bizni dinibizni, tilibizni da kuruturga izley ése, biz da anga boluşurgamı kerekbiz? Sen akıllı, bolumlu caşsa, küçüngü halkıbıznı saklar canına bursang...
 

- Alanla, men köb adamga boluşhanma. İşlene turgan mejgitge da igi kesek açha bergenme.
 

- Karaçaylı, arakıdan, haramdan tüşgen açha bla mejgit işleteme degen kalay boladı? Halk içkiçi bolub boşasa, mejgitge kim cürürükdü? Biz Karaçayda içki zavodlanı barın cabdırlıkbız. Sen kesi razılıgıng bla zavodungu cabsang, kalganlanı da ol zatha çakırsang Allah, Adam da razı bolurla, alay bolmasa ...
 

- Alay bolmasa, ne? Korkuturgamı izleysiz? Sizniça vahhabistleni köre kelgenbiz. Türmede çiririgiz kelmey ése, bu coldan sora bıllay zat aytıb mennge kelmegiz.
 

- Biz günahdan çıkdık. Sagış ét, senden onglurakla da kayıthanla dinnge. Kesing süygeningça bol, halknı ua içki bla éki duniàsız da koàrga bolluksa. Anı üçün a sennge Şeriatha köre Töre onou éter. Anı unutma.
 

- Unutmam. Siz da unutmagız, bügün, tambla bolsa da kral organla sizni soruuga çakırıb, işigizni südge berliklerin. Siz kralnı zakonuna kelişmegen işle bla küreşesiz. Kral sizge kesin talatsa, anı da bir körürbüz.
 

* * *

Ékinçi kün FSB-ni bölümüne çakırıb, İslam bla köb uşak étdile.

- Arakını ornuna bir başha zat çıgarsang igi bolluk édi, halk içkiçi bolub baradı degenden başha aythanıbız bolmagandı.

- Ol cazgan kagıtha köre, anı caşauuna sizden korkuu bardı. Şeriat bla, Töre bla süd éterikbiz degenigiz kerti ése, siz cuuabha tartıllıksız. Anga bir cuk bolganı bolsa, işekli sizge bollukbuz,- deb, tamamladıla uşaknı.
 

* * *
 

İslam üyüne kayıtıb, atına minib çegetge ketdi. Çegetçi işin da carsıtırga bolmay édi. Özge andan korkmay, bazıb, caşırtın, érkinliksiz, terek kesgen da çıkmay édi. Tögerekge karay barsa da, ési başha sagışlaga ketib, şkok tauuşdan ilgenib, atdan «töngereb» tüşdü. İgi kesekni ölgença tebmey turdu. At kişnegen canına başın akırın burub, karadı. Kabırgada kökenleden ayırılıb, énib kelgen ékeulenni ésledi. Kollarında şkokları – bir da ajımsız, İslamnı ölgennge tergeb, kele édile. Ala cuuugurak kelgenley, İslam mıltıgın üslerine burub, talay kere atdı. Ala kollarından şkokların iydile – okla barı bileklerinden tiygen édile. Ékisi da kabırganı éki canına kaçarga küreşdile, alay a okla butlarından da tiygenlerinde, kıçırık éte, soylandıla. İslam katlarına keldi.
 

- Kim cibergendi sizni,- deb, sordu. Karaçay bolmaganların sezib, soruuun orusça kaytardı. Cuk aytırga izlemegenlerinde, şkoknu bırgısın birini cürek auuzuna tireb, sampalından basdı. Anı körgenley, ékinçisini tili açıldı. Alanı arakı zavodnu tamadası iygenin aytdı. İslam anı da sau koymadı. Ölükleni çıngıldan bırgab, çegetçi üyçügüne deri bardı. «Kim biledi, anı içinde meni saklab tura ésele da. Pariy bla kelirme» deb, ızına, él taba ketdi.
 

* * *
 

İslam üyde kalkıb turganlay, it çabhandan ilgenib uàndı. Terezeden köz cetdirdi: kabak éşikleni allında süelgen Şıyıh édi.

Salamlaşhandan sora, Şıyıh kölüne kelgenni caşırmay köndelen saldı:

- Alan, biz har neni şeriat bla bardırırga deb kelişgenmi édik? Siz étgen işleni köbüsün hatıgızdan tanıb turama. Şeriat bla adamnı kıynab öltürürge caramaydı. Siz a, uàtlıkların kesib, auzlarına kabdırıb, nege uşagan zatla étesiz...

- Şıyıh, éndi ol zatlanı kim étgenin kişi da bilmeydi. Ol uuak-tüek, hılımılı zatlaga seni katışmaganıng da igi bolgandı. Éndi allıbızda ullu işle bardıla. Biznesmenle bla, kullukçula bla, deputatla bla, intelligenxià bla işlerge, alanı kesi canıbızga bügerge kerekbiz. Éndi seni onouung, sözüng bek kerek bollukdu. Allah aytsa, tamadaga kesibizden bir adamnı ayırırbız. Tögeregine da bizni innetibizni bardırlıklanı cıàrbız. Ol zamanda büteu kıyınıbız da suuga ketmez.

- Da men allında aythannga keldikmi?

- Tüzse, alay a bu ötgen colubuznu ötmey, bir innetlile bir cerge cıyılallık tül édik. Éndi onouga tüşerça karıuubuz bardı. Cangız kral canından çırmau bolmasın ansı...

- Da kralga karşçı barmay şoybuz da? Curtubuznu kayda hılımılıdan – murdarladan, tonouçuladan, içkiçiliden, hauleleden tazalarga küreşe ések – kral bizge tıygıç salgan koy, bizge boluşurga kerekdi.

- Da boluşuruk ése értdedi debmi turadı? Ho da, biz işibizni éte bir barayık. Zaman körgüztür kim ne izlegenin.

- Prezident saylaulada biz canından kimni kandidat éterikbiz? Anga da igi sagış éteyik.

* * *

Bıla bu uşaknı bardırgan sagatda FSB-ni (bügünngü atı KGB-ni) respublikan mekàmını tüb katında taşa kengeşiu kızıuga kirgen édi. Taşa slujbanı bu cergili kauumunu tamadası Moskvadan kelgen üç abçarga bılayda halnı kalay türlendirirge kereklisin ayta édi:
 

- Bizni kulaklarıbız-közleribiz bildirgennge köre, karaçay caşladan bir organizaxià karıu cıygannga uşaydı: anı bölümleri har élde bardıla. Karaçaylıla caşagan cerlede ala içkiçilikni, haulelikni, urunu-gudunu, murdarlıknı tohtathandıla. Alay a ala étgen işlerin Allahnı atı bla bardıradıla. Suuab-günah, halal-haram deb, har nege ol közden karaydıla. Respublikada alkogol içkileni çıgartmazga, satdırmazga küreşedile. Bilekleri, butları, başları calan kızlaga caşau kalmagandı. Aytırga, vahhabizmge cengib baralla. Halknı kral coruk bla tül, din coruk bla caşarga çakıralla. İmansız corukla bla tül, din bla, şeriat bla caşarga kerekbiz deydile.
 

- Da ala allay bir karıu algınçı, alanı körmey, tıymay, çaldışha cıymay kalay turgansız?- deb sordu konaklanı biri.
 

- Ala bek sak, ésleb başlagandıla işlerin. Biz bilgenden sora, talay iş étgenbiz. Alay a, tüzün aytayım, éndi alanı tıàrga meni küçüm ceterik tüldü. Ala söz bla tıyıllık tüldüle. Allıbızda saylaulada ala prezident orunnga keslerini adamların salgan, ötdürgen da étallıkdıla. Halknı da köbü alaga razıdı.
 

- Ol organizaxiànı tamada kauumun, bölümleni başçıların da bilemisiz?
 

- Bilebiz. Barı bla da uşak éte turganbız. Tamadaları Afganistanda kazauat étgen, milixiàda da biraz işlegen, MGU-nu tarih bölümün boşagan İslam deb bir caşdı. Soruu protokolla ma bu papkaladalla.
 

- Hayır. Bu ıyıkda protokolla bla şagırey bolayık. Art cıllada étilgen amanlıklaga da MVD-ni kullukçuları bla birge analiz éteyik. Éndi ıyıkda ua, baş kün, siz aythan organizaxiànı tamadaları sagat üçde bılayda bolurça ét. Alaga da bir tıngılayık. Anga köre onou éterbiz.

* * *

İş bir ıyıkga tül, talay ayga sozuldu. Lubànkadan kelgen taşa kullukçula, bu cergili kullukçula bla birge onoulaşıb, cer-cerge keslerini agentlerin caraşdırdıla. Tilçileni sanın talay kere köb étdile, alanı keslerine da, informaxià cıyganlarına köre igi hak töleb başladıla. İslam da, nögerleri da, alaga begirek és bölünngenin sezib, sak boldula. Alay bolsa da...

* * *

İslam bla nögerleri respublikanı tamadasına tübedile Dommayda. İslam aytırın artha salmadı: 

- Kelir cıl saylaula bollukdula. Alay a, biz KÇR-ge tamada tül, Karaçayga tamada ayırırga izleybiz. Stalin kuruthan Karaçay oblastnı ızına kurarga ant éte éseng, barıbız da senicanlı bollukbuz. Alay bolmasa, kesibizden tamada ayırlıkbız.
 

- Ogay, men KÇR-ni başçısıma, anı saklar canından küreşirikme. Saylaulada kim horların körürbüz.
 

Caşla söznü andan arı maganasızga sanab, colga atlandıla. Colda ua nögerleri İslamga kölkaldıların ayta bardıla:
 

- Ém ullu amanlıkçı respublikanı başçısıdı. Kesini halkına allay bir amanlık étgenni caşarga érkinligi barmıdı? Tau élle kallay bolumdadıla? Tinibiz, tilibiz kurub barganı anı kıyınlıgı tülmüdü? Tişirıulanı kol kıyınların satdırtmay, tıygıçla salıb, südlük-colluk étdirib küreşgeni ua? Başından halkga deb kelgen açhanı, kesini hurcununa urub turganı ua? Respublikanı cıyımdık étib, kayda karaduralanı tau artından, tış kralladan beri üyürsündürüb, Aziàdan kelirge izlegen karaçaylılaga ua col açmay... Ogay, bu Amantişni koratırga kerek édi ém alga da. 

- Caşla,- dedi İslam, - biz halknı köb zatha közün açhanbız. Saylaulada anı öterge bir şansı cokdu.

- İslam, bizni çöb athanıbızga karamazla, ol cıyıb başına bir igi ulhu berse, anı bla «alhamdulillà». Ol kesini halkın tonab, kurutub küreşgenlikge, honşulanı aythanlarından çıkmaydı, Moskvanı ua kuludu-şapasıdı. Allay amantişni kral caklab, saklab, orunlu étib turmasa, bügün bolumga cetmez édi iş.

- Caşla, ol honşulaga igi ése, honşulaga tamada bolsun. Ma anı üçün kerekdi bizge énçi krallık. Saylaulada ol öterik tüldü. Halknı çöb athanın kulakga almay, ötürük bla, küç bla anı saklaybız desele – biz da anga köre kımıldarbız.
 

* * *

Lubànkadan kelgenle İslam bla uşak étedile.

- Biz art cıllada bolgan amanlık işlege karab çıkganbız. Alanı köbüsünü hatı birçadı. İlinmek acaldan ölgenle kimledile: uru-gudu bla küreşgen amanlıkçıla, casakçıla, narkotikleni, içkini, kahmelikni cayganla émda alaga col bergen milixionerle, kral kullukçula. Cüzge cuuuk bir ölük tabılgandı, özge alanı kimle öltürgenleri belgisizdi. Sen bilgen cuk barmıdı?

- Men bilgen cuk cokdu.

- Amanlıkçılık bla ol halda küreşiunü tüzge sanaymısa?

- Sanamayma, alay a organlada işlegenle borçların tındırmasala, halk, tengizça, kesi kesin tazalab başlay bolur.

- Sen başçılık étgen organizaxià saylaulaga katışırıkmıdı?

- Katışırıkdı.

- Ne innet bla?

- İçkini, amanlıknı, namıssızlıknı tohtatır üçün, kral coruknu begitir üçün. Ém ullu innetibiz a, ne caşırıu, zakonnga taàna, Karaçay oblastnı ızına süeudü.

- Musliman din bla, şeriat bla caşarga izlegenigiz a kertimidi?

- Ötürük haparlalla. Din har kimni énçi işidi. Bizni caularıbız kral coruklanı buzub küreşgenlelle.

- Karaçay rayonlada adamla carıllıkların kral organlaga tül, sizni organizaxiàgıznı bölümlerine aythanları kertimidi?

- Adamla kral organladan tüzlük tabarlarından tüngülsele, bizge keledile. Kral organlaga biz da aytsak, iş köbüne tüzeledi.

- Bügün kral organladan ése, adamla sizge iynanadıla desek tüz bollukmudu?

- Alay oguna bolur. Kullukçula ulhuçula bolub boşagandıla.

- Halk sizge begirek iynana ése, saylaulada siz horlarga bolluksuz, sora...

- Anı saylaula körgüztürle.

* * *

FSB-ni, MVD-ni başı ne onou étgeni birazdan açık boldu. 

Künleni birinde İslamnı üyünü allında talay asker maşina tohtadı. Aladan OMON-çula kuülub, üynü kurşaladıla. İslam da, art közüude anı birgesinden ayırılmay cürügen üç cöngeri da ésledile alanı. Ala ua buruudan çıngab-çıngab tüşüb, kimi tereze tübüne, kimi éşik taba mıllık atdıla. Alay a bashan pariy, alanı birlerin tübge urub, bogurdagın üzdü, üsü okdan tolganına da karamay, ékinçisini da butundan kabıb karışdı.

İslam bile édi taşa kullukladan bıllay bir itlik çıgarın. Anı sebebli üynü podvalından baçhanı içi bla çegetge deri indek kazıb, üsün da közge ilinmezça cabhan édi.

- Caşla, sermeşebizmi, ketebizmi?,- deb sordu İslam

- Kalay deseng – alay,- deb, cuuab kaytardıla nögerleri.

İslam bla üç nögeri, sauut-saba koymay, barın da alıb, indek bla çeget taba atlandıla. Birleri bılay tışına çıgıb, tögerekge karab, kalganlaga belgi berirge kerek édi. Alay a, bılay çıgıb, bauuru bla sürkelib tebregenley, bir ovçarka hırıldab anı taba mıllıgın atdı. Arlakda OMONçulanı da ésledi. Madarsız bolub, ızına sürkeldi. Kesin itge kabdırmaz üçün, anı gerohdan atıb urdu. Nasıbına, ok tiymey, ızına indekge tüşdü. Barı da kabhannga tüşgenlerin angıladıla.

- Éndi sermeşgenden başha col kalmadı,-dedi İslam. Sora hurcun telefonun çıgarıb, nögerlerine kuugun étdi. Televizion, radio, gazet redakxiàlaga da bildirdi.

- Bir sagatnı çıdasak, caşla da, jurnalistle da ceterikdile. Arı deri çıdayık.

Özge bir sagatdan da, éki-üç sagatdan da bılayga kişi kelalmadı – tögerekni, töbenden, uzakdan oguna asker kurşalab, çıpçık da ötalmazça édi.

FSB-ni, GRU-nu émda MVD-ni birleşgen bölekleri bıllay operaxiàlanı bir közüude talay cerde bardırdıla. İslamnı organizaxiàsını başçı kauumunu köbüsün öltürdüle, işekli bolgan adamların da tutub, hapislege atdıla. Auur caralı bolgan İslamnı ua bagıb, aàk üsüne salıb, halknı korkutur üçün açık süd kibik étib, ömürlük türmege sukdula.

Alay a, halknı ne bek korkuturga izlesele da, halk sürüu bolmaganı, açık boldu. Saylaulada halk Moskva izlegenden başhanı sayladı Prezidentge. Özge ol da halknı adamı tül édi. Amanlanı içinden igisin saylarga küreşdi millet. İslamça adamnı ua onouga iymezligin tanıtdı kral.

Kara halk bla kralnı arası amandan aman bola bargan bolmasa, tüzelirge uşamaydı. Ol tiklik ne bla boşalırın zaman körgüztür.