Moskovadan bizge bu künlede kuvançlı hapar kelgendi. Anda "Karaçay Poeziyanı Antologiyası" çıkgandı. Beri XVIII - XX. ömürlede cazılgan em aşhı işle kirgendile. Kesi da ol eki bölümden kuralgandı. Birinçide ak söz bla cazılgan folklor, ekinçisinde va avtorlanı çıgarmaları. Bu kitapda 625 bet bardı, ol ulludu em avurdu. Bek köb cıllanı kulluk eterikdi halkına, alay igi kagıtha basmalangandı. "Elbrusoid" degen camagat fond çıgargandı anı. Fondnu tamadası Totorkullanı Hasannı caşı Aliy a sav bolsun, millet kulturanı aynıtuvga ullu kıyın salganı üçün. Antologiyanı va basmaga Bayramuklanı Fatima bla Akbaylanı Azret hazırlagandıla.
Birinçi kere bıllay kitap 1965 cılda çıkgan edi. Andan beri 40 cılnı içinde, nençası koşuldu da poeziyanı nürlü em kıyın da duniyasına? Alanı sanı igi da ösgendi. Alay, carsuvga, 60-çı-80-çi cıllada adabiyatha tavkel kirgen bir kavum fahmulu poetle duniyadan zamansız ketgendile: Batçalanı Mussa, Kobanlanı Ahmat, Kipkelanı Hamit, Hubiylanı Magomet em başhala. "Bir talay cıldan beri alanı basmalanmay turgan alamat çıgarmaların endigi tölülege kaytaruv cangı antologiyanı kuraganlanı baş nüzürüdü. Poeziyabıznı aynıvuna ullu ülüş koşhanlanı da, cırlamay bolalmay, anı taza cürekden ete kelgen kaysı bir poetni da, bizni kolubuz-ayagıbız cetgen cerde bolub, Karaçay poeziyada sözün aytırga tavkel bolgannı birin da tışında koymazga küreşgenbiz. Sözge can salganlanı fahmu daracalarına baga biçüvnü va okuvçunu kesine koyganbız" deb cazadı kitapnı al sözünde kesini oyumun poet Bayramuklanı Fatima.
Bu kitapda 82 poetni caşav em çıgarmaçılık collarını üslerinden aytıladı, alanı poeziyaları bla da şagıreylenirge ong bardı. Mından bilese Ullu Oktyabır revolütsiyaga deri da Karaçaynı nazmuçuları az bolmaganın. Cüz cıl caşagan Semenlanı Kaltur (1750-1850) açadı ol tizmeni. Anı, Bayramuklanı Küçüknü (1772-1862), Abayhanlanı Davutnu (1800-1892) em başhalanı çıgarmaları basmadan calan da XX-çı ömürnü ekinçi carımında çıkgandıla.
Bu antologiyaga kirgen fahmulu poeziyada ençi ızları bolgan poetleni belgilerge tiyişlidi: Kırımşavhallanı İslamnı, Semenlanı İsmailni (Cırçı Sımayıl), Bayramuklanı Halimatnı, karındaşla Hubiylanı Osmannı, Magometni em Nazirni, Botaşlanı Hamitni (Amerika), Kagıylanı Nazifanı, Akbaylanı Azretni (Moskova), Batçalanı Mussanı, Laypanlanı Bilalnı (Norvegiya), Bayramuklanı Fatimanı (Moskova), Özdenlanı Albertni, Özdenlanı Safarnı (Tırnavuz), Adilhan Adilulunu (Turkiya) em başhala. Men poetleni caşagan cerlerin da boşdan belgilemeyme, har birini kesini kadarı, avazı, ençiligi. Ala curtlarına termilüvleri, kaygıruv avazları bla bizni da sansız koymaydıla, cüregibizni kozgaydıla.
Söz üçün, Turkiyanı Konya şaharında 1970 cıl tuvgan Adilhan Adilulu (ata-babaları Orus-Kafkaz uruşnu közüvünde köçgendile mından) taza Karaçay tilde cazadı nazmuların. Botaşlanı Hamit a (1918-2002) Karaçayda tuvub, 25 cıllık zamanında, uruşnu közüvünde saylav eterge tüşgendi anga, ne tış kıralda kalırga kerek edi, beri kelse va sibirge aşırlık edile. Alay bla tüşgendi ol Amerikaga. Ne caşlay ketse da mından, milletini adet töresin, halk cırların, kulturasın, ana tilin unutmagandı. Anı koy, nazmuların da ol, Amerikada caşaganlıkga, ana tilinde cazgandı.
Ala, ekisi da, ata curtubuzda caşab, Karaçay-Malkar tilde söleşirge süymegenlege ayıb etedile, ne canı bla da ariuv ülgü körgüzte. Adilhannı, Botaş ulunu da nazmuların okuy cılarıgıng keledi. Kimi Karaçayda, kimi Rusyanı uruş avlaklarında, kimi Amerikada tabhandıla kabır ülüşlerin. Ma bılay caza edi Botaş ulu New-Yorkda, tuvgan cerin tansıklay:
Katışhaned duniya, katışhaned millet
Ekili halkımı, ya Allah sen bir et
Zorluknu tubanı curtumdan cel bla ket
Cüregim, tohtab kalmay, sen ol künge cet
Caşasam da, altın kalada uzakda
Men caşayma curtsuz, tansıklık tuzakda
Cangız sense kaygım, ömürlük muratım
Karaçay, canımı caralı kanatı,
Botaş ulu Hamit, Karaçayga, Malkarga da kelib, 1990-çı cıllada tansıgın algan edi. Anga 70 cıldan atlaganlıkga, ol colnu uzaklıgından korkmagandı:
La ilaha illallah
Çıkmay endi bir palah
Kart-Curtuma bir ceteyim
Topuragın ba eteyim
Tiyrelerin iynaklayım
Sın taşlanı kuçaklayım
Senge bek termilgenleden
Başha curtlada ölgenleden
İssi salam aytayım.
Caşavunu aslamısı Amerikada ötüb, New-Yorknu biyik üylerini arasında "tanış betle izley" cüregin tansıklıkdan "cırthıç sezimni talay", "Alan söznü küsey", alay caşagandı. Avuşhan da anda etgendi. Anı "Ketalmayma" degen nazmusun okusang a titireydi sanlarıng, angılaysa Botaş ulunu caralı cüregin em kadarın:
Bügün ete, tambla ete
Ata curtha ketalmayma
Sagışımda tang bla kete
Şam Kart-Curtha cetalmayma
Kim biledi, cılım kelib
Meni halim hınç-hınçmıdı
Kartlıgıngda köçeme deb
Colga çıkgan bir tınçmıdı
Zorçu kıralda entda zorluk
Bolmazın bir bilge edim
Konak bolub, barıb, curtda
İgisagan ölge edim.
Amerikadagı, Turkiyadagı, Karaçay-Malkarda, Moskovada caşagan Tavlunu birça uradı cüregi, birdi kaygısı, sagışı, umutu da. Anga şagatdıla bu kitapda basmalangan poetleni nazmuları. Poetni kadarı va nazmularındadı. Uzakda, Amerikada caşagan Botaş ulunu caralı cüregini kaygıların Turkiyadagı Adilhan Adilulu da kalay tüz angılaydı, kalay birça oyumlaydıla har neni da ala. "Curtumdan Kengde " degen nazmusu va Adilhannı anga şagatdı:
Curtundan kengde kalgan adamnı
Bilirse cüregi cara bolganın
Curtun körmey ölgen adamnı
Eşitirse kabırında cılaganın
Atala tuvgan cerleni sıyların
Hurmetlerin da tuvdukla körelle
Kerti bagaların a, kengde kalıb
Termilib turganla artık bilelle.
Alay, XIX-çı ömürde, Orus patçah, Kafkazga kelgenden sora, Karaçay-Malkarlıla da, muhacirlikni sınab, Turkiyaga köçgendile. Duniyanı katış boluvu, uruş-tüyüşü va bütün da küçlengendi andan arı da. Birinçi em ekinçi bütev duniya uruşla, Stalinçi repressiyala da milyonla bla adamlanı kadarların carsuvlu, buşuvlu da etgendile. Ma ol közüvde tüşgendi Botaş ulunu caşav colu. Alay a anı Turkiyada caşagan 36 cıllık Adilhan kalay angılaydı bügünde da!
Alaga cuvab bergença cazadı "Şam Kavkazın" Bayramuklanı Fatima, tili bay, oyumu azat, Karaçay poeziyaga cangı soluv beralgan, ençi ızı bolgan poet.
Öhtem Kavkaz, o şam Kavkaz, can Kavkaz
Tarihingi, deydile, entda kan bla caz
Taşlarıngı cılamukla cuvalla
Caşlarıngı duşman etib kuvalla
Kimge duşman, kimge kurman etelle
Alay ete, ne muratha cetelle
Erkinlikge biz erkinbiz deymille
Onov, otov onglunukud deymille
Halk caşaydı, caşavunda kuvanç az
Kavkaz curtda çagalmaydı kerti caz
Tarına da, carına da suklanıb
Koymaydıla, baylıgına cutlanıb
Sen Tavluga, öhtem Kavkaz, şam Kavkaz
Ahırat azab, cannet beşik, şam Kavkaz.
Bu kaygılanı seleytirge küreşgença algış etedi Özdenlanı Safar:
Kartlarıbız az bolgandan
Kabırla da köb bolgandan
Cangı cıl, tileyme, sen sakla
Ak ayrandan erikgenden
Tavlarıbız erigenden
Cangı cıl, tileyme, sen sakla
Men senden bir tilek tileyme
Ol bolurun bek izleyme
Ak karıng bla nasıbnı bir çaç
Tebmesinle tavlarıbız
Ölmesinle kartlarıbız
Turganıça tursun taş-agaç.
Karaçay Poeziyanı Antologiyasında nart cırla, algışla, uvçuluk bla baylamlı cırla da bardıla. Urunuvnu, tarıhnı, cigitlikni, süymeklikni üsünden da. Küyle, çam cırla da mında keslerine cer tabhandıla. Sabiy folklorga da tiyişli es bölgendile bu kitapnı caraşdırganla.
"Elbrusoid" fondnu Karaçay-Malkar milletni kulturasın aynıtuvga koşhan ülüşü ayırmaladı, maganılıdı, ulludu. Kuvandıradı ogurlu işleri bla Totorkullanı Aliy, sav bolsun! Endi va Malkar poeziya bla prozanı da antologiyaları basmalanırla deb iynanırça. Ol iynanuvnu manga ma bu aşhı kitap beredi. Ne kadar cangı şartlanı bilese bu çıgarmalanı okuy, neçik kozgaydıla ala esingi, cüregingi da! Milletibizni halk cırları, folkloru, poeziyası, barısı közbavsuz, türlenivsüz, taza da bolganlarıça basmalangandıla. Bizni adabiyatıbıznı bla tarıhıbıznı igi da bayıklandırgandı bu kitap. Izı kalın bolsun!
_____________________________________________________________
Bittirlanı Aminat, Adabiyatıbıznı, Tarıhıbıznı da Bayırklandırgan Kitap,
Zaman Gazetesi, 3-Bet, 25.07.2006, Nalçik
_____________________________________________________________
