Ol pariy edi, börütut tulpar pariy. Tomurovboyun, keñsırt, çuburkuyruk, cititiş. Atı da - Tutar dep. Ellileni köbüsü Açanı iti devçü edile. Akcürek adamnı katında köz karamı, dariyça, sıydam, taza. Kir niyetlini körgenley bilip koyuvçu edi, deydile. Ol tiyrede anı tanımagan cok edi. Köp börünü kesgenin da aytıvçudula. Haparım anı üsündendi, ol da kaphandı da köçgünçülük otun. Keçeni tıñısız şoşlugu biylegen, ayça, tögerek arbazda Tutar kesine cer tabalmay aylana ketip, gimhotun kökge tiredi da, horsunup turgan cüregin cansara, önün boşlap, uludu. Kökde kimge ese da bir zat aythança...
AK SIRTDAN MAÑÑA DERİ SENİ AVAZIÑ
Sozaylanı Ahmat
Latin Hariflege Köçgürgen: Kuvatlanı Metin Güçlü
Ol pariy edi, börütut tulpar pariy. Tomurovboyun, keñsırt, çuburkuyruk, cititiş. Atı da - Tutar dep. Ellileni köbüsü Açanı iti devçü edile. Akcürek adamnı katında köz karamı, dariyça, sıydam, taza. Kir niyetlini körgenley bilip koyuvçu edi, deydile. Ol tiyrede anı tanımagan cok edi. Köp börünü kesgenin da aytıvçudula. Haparım anı üsündendi, ol da kaphandı da köçgünçülük otun.
1
Keçeni tıñısız şoşlugu biylegen, ayça, tögerek arbazda Tutar kesine cer tabalmay aylana ketip, gimhotun kökge tiredi da, horsunup turgan cüregin cansara, önün boşlap, uludu. Kökde kimge ese da bir zat aythança... Tiyre itle guzabaga kaldıla. Birleri üre, birsileri va, öz tillerinde Tutar aythannı añılap, uluy başladıla. Keçe kañ-kuñdan toldu, cer seskeññen etgença, kayala cañırgan avazları bla cuvapladıla.
Bir kesekden üynü eşigi açılıp, uruş uvathan sol butun da süyrey, Aça çıgıp keldi. Ol gıyı taşladan etilgen tapqada olturdu da tütün kabındırıp, teren-teren tarta başladı. Tutar iyesini allına barıp çökdü. İyesi va ullu kolları bla anı kesine tartıp kuçakladı da, ariuv aytıp, har zamandaça, kubultur umut etdi. Pariy a kaygılı sınsıvun tohtatalmadı.
- Tutar, harip, ne ese da bir tıñısızlıgıñ a bardı, - dedi Aça. Pariy söleşe bilse, Aça ömüründe sınamagan, ol ugay ese, anı atası da eşitmegen, bir insan da körmegen palah anı halkına cetip kele turganın aytırık bolur edi, bayam.
2
Tañ alası az belgi bere başlagandı. caratılışnı Allahdan kelgen şoşlugun caralı ete, andan, tübünden bitev cer kötürüle, tarnı içine gürüldegen köp ogursuz tavuş, köp kara maşina kirip keledi. Tarnı için eki carıp, tunçukdura halknı cırın, sarı tañnı atdırmazga, üylede ot cakdırmazga dep keledile ala. Sarı kayala miñ avazlarında bildire ol palahnı kezivün.
El a şoş. El a - cuklay...
Tutar töşden karaydı ol bolumga, közleri cana. \"El nek tebe bolmaz, nek kötürülmeydi? - Bu kara kuzgunla nek kirdile elge? Halk turup, alanı nek talamaydı, nek kıstamaydı, nek kuvmaydı?..\" Pariy, ol tıñısızlıgı için küydüre, enşge, üyge çapdı. Ol da töşden enişge, Açanı üyünü allında da bir maşina tohtadı. Andan hını tüşgen adamlanı atlaganların, iyislerin oguna caratmadı it. Aladan biri sehleni kılıçların ayagı bla urup atdırdı da, arbazga suhu kirip tebiredi. Tutar, ürgen zat etmey, anı colun kesip tohtadı. Adam bla it bir birlerine karadıla, betden-betge. Ogursuz edi kelgenni közleri. Allaynı üyge ciberirge cararıq tüyüldü, dedi itni cüregi.
Ol adam hını kıçırdı. Pariy tepmedi. Adam alga atlam etdi. İt da atladı alga. Adam belbavunda tagılıp turgan kapdan kara zatnı çıgardı. Tutarnı közlerine kan çapdı da, ol, ak tişlerin ot çakdıra, aman adamnı üsüne sekirirge hazırlandı. Alaylay kim ese da cetip, pariyni boynundan katı kuçakladı. Ol Aça edi.
Elni töben canından, ogarı canından da tişiruvlanı sarnavları, sabiyleni kıçırıkları çıga başladı. Üynü içinden Açanı katınını cüreksinip cılaganı da eşitildi. Askerçileni oramdan karaganları da, üynü kurşalaganları da savutların kollarına alganlay, açıvlanıp kıçıra, aşıkdıra turganlay, Aça maşinaga kısımla eltip atdı da, arı ketip arlakda turgan itine canladı. Ekisi da keslerin bir-birge atdıla, eki taza, halal cürek. Aça pariyni kesine kısıp, antlı teñinça, katı kuçakladı. Tutar a ne eterge bilmey, iyesini zıbır tuzlu sakalın katlap-katlap caladı. Alayda añıladı carlı pariy ayırılıv sagatını tatıvu tuzlu bolganın. Köz caşla sakalında tas bola, Aça, itinden küçden ayırılıp, caralı butun eki kolu bla tuthanlay, ehçele-ehçele üyüne kirdi. Bosagada süelip turgan arıksuv uzun askerçige: - Kimni onovudu bu palah? - dep suhu sordu. Ol, söz da aytmay, sızgırıvun da tohtatmay, kolunda şqogunu burnu bla kabırgada Stalinni bla Beriyanı ullu suratların körgüztdü. Aça, suratha citi karap, tavça caravlu aman aytdı da, cılav sıyıt ete turgan katınını kolundan kaganak caşçıgın aldı.
Alay bla üçüsü da üyden çıkdıla. Tişiruv kıçırıgın cılavun da tohtatıp, erini betine türslep karadı. Körmegen edi birge caşagan ceti cıllarında anı allay sazbet, amalsız, ogursuz bolup Aça, tuvp ösgen kudretine karap, bir kesek süeldi. curtun, tabiygatın köz karamı bla kuçakladı da, kıyama colga çıgardan alga cerini havasından köküregin tolturup cutdu. Kara savutlu kara kişini kara karamı tavluga karap turdu. Aça, kaganakçıgın da köküregine kıshanlay, alas-bulas atlay barıp, duvulday turgan maşinaga mindi. Sora tişiruvun da arı tartıp aldı. Alanı ızlarından Tutar da sekirdi. Ay medet, ol çıgalmadı adamları minip turgan cerge. Biyik edi.
Alaylay maşina tebirep kaldı. Maşina cerinden tepmegenley, Açanı kolları kesi allarına alga uzatıldıla. Tavlarından, kayalarından tutup, alaga tagılıp, alanı küçü bla bu palahnı tohtatıp koyarga küreşgença, alay köründü ol. Sora: - Tutar, - dep kıçırdı Aça. Ol avzun ullu açıp, dagıda ne ese da aytdı. Alay gürüldegen tavuş cutup koydu tavlunu avazın. Çerekleni cırların, kayalanı cañırıvların, ot cagalanı cılıvların cuthança.
3
Tutar, ne eterge bilmey, bir kesek armav bolup süeldi da, uzayıp bargan maşinalanı ızlarından atıldı. Talak soluv ete, ketip bargan cılav-sıyıtnı ızından elden çıkgan cerde cetdi. Kesini adamları bolgan maşinanı kıynalmay tapdı da, anı tıyarga küreşdi. Allına çıga, sol canı, oñ canı bla bara... Açı-açı üre... Çarhladan kabarga küreşe... Cetmedi karıvu ol barıvnu tohtatırga. Bayam, bir amal tabıllık bolur edi, bu palahnı çıgarganla itle bolup, Tutar a adam bolup süelsele.
Bolmagandan sora, maşinalanı ızından tebiredi. Çaba, çaba, cüregin colga salıp, çaba. Kururuk maşina va arıymı biledi. Ol kazavatda Açanı: - Tutar! - dep kıçırgan avazın eşitdi. Örge ökürüp bargan maşinaga igi da cuvuklaşhanda va Açanı betin şart oguna kördü. Maşina enişgerek aylaññanlay, azaya bargan küçün cıyıp, pariy arı sekirdi. Kübürüne cartı-kurtu ilinip, bara bardı da, bitev avurlugu bla kelip colga tiydi. Az-köp zamanmı ozdu. Bir kesekden es cıydı. Örge tururga küreşdi. Turup, ol kızıvu bla alga çabarık edi. Alay süelalmay, colga gorf dep tüşdü. Anı al oñ butu sınıp, coknu ornunda edi. Bilalgan bolurmu edi alayda - carlı pariy canından süygen iyesinden ayırılganın? Kim biledi. Tutar... Tutalmadıñ bu col, tutalmadıñ.
4
Ol sürkele, tırnaklay, cantalaşa, Ak Sırt tavga çıqdı. Andan karap, kara maşinalanı kara colda barganların kördü. Tepmey, köz kakmay, soluvn aylandırmay, karap turdu. Cılav-sarnavla uzaya baradıla. Alanı birgelerine tarnı kayaları, agaçları, taşları, colları köçüp bargança köründü pariyge. Bu cerni kudreti da.
Elni caşavun sıyırgan maşinala közden taşaydıla. Sarnavla da öçüldüle. Takır şoşluk biyleydi da duniyanı, endi Tutarnı cüreginde başlandı sırnav. Başlandı da pariyni kulagına Açanı avazı cañıdan eşitildi.
Duniyada bar avazladan ariv avaz. Tutarga ne zamanda da küç bere kelgen avaz. Busagatda va, cüregi tars dep eki carılırça, mudahlık bergen avaz.
Börütut kesin tıyalmay, başın artha atıp, önün ahırına deri açıp, mudah köknü mıdıh ete, tarıgıv cırın ayta, incile, uluy başladı. Alay sarnadı tavlu pariy, kayala başında bargan bulutla adam kanından kızarga sundura. Alay uludu agaç canıvarlanı sagayta, börüleni da uluta. Alay uludu, içine tarthan tılpıvu cılav bolup çıga...
Önü karıkgandan sora sagayıp turgan suvuk taşlaga caplanıp, öksüz küçükça, cüreksinip sınsıdı. Sınsıv da tügenip. Nesin da unutup, çuv etmey, alayda Ak Sırt tavnu başında soylandı.
Mart ertdenlikni, zamansız kart ertdenlikni açı ayazı pariyni sırtın sılay, avur ahtındı.
5
Bir zamanda üç ayagında küçden süele, Tutar örge turdu da, kesini esin izlegença, tögeregine karadı. Honşu itle alayga kelip turganlarına ol, nek ese da, artık seyir etmey, çubur kuyrugun bir bulgap koydu. İtle va, birem-birem kañ-quñ etdile da, uluy başladıla, pariyge boluşluk bergença.
Üçayaq Tutar avur başın da enişge iygenley, eriy bargan karda kan ız koya, aksay-aksay örge, el taba aylandı. İtle barı da ızından tizilip tebiredile.
İt cıyın el ayagında kabırlaga cuvuklaşdı. Tutar ötüp ketalmadı. Açanı atası, anası da mında cathanların pariy bile edi. Ol tohtap, har sın taşha türslep, har birine içinden ne ese da ayta, alay karadı. Ol halinde bir kesek turdu. Sora açıvlanıp, üre başladı. Ürgeni va nek tıñılaysız, nek kötürülmeysiz, halk ketgenden sora siz bılayda kalay kalalasız degenligi edi. Ol, asılcürek, bayam, sın taşla adamla bolub çıksala süe edi.
6
Otu öçülgen tav elni itleri ara oramda baradıla. Ala har çuñurun, har duppurun, har taşın, aylançın, har agaçın da igi bilgen, igi tanıgan elni üylerini ocaklarından tütün çıkmaydı, terezeleri sokur közlege uşaydıla. Tuvarlanı ökürgenleri, koylanı makırganları, palah kelip, elni tebe turgan ullu cüregin çıgarıp, alıp ketgenin bildiredile.
Ol zatnı añılagandanmı, ogese... Elni ortasında nıgış boluvçu cerge cetgenley, itle tohtadıla da, bir kesekge ıh demey turdula. Sora Tutar, başha amal tapmay, kesin tıyalmay, başın artha atıp, mudahlık otu cana turgan közlerin da kısıp, gırhı avazın, tılpıvu katış boşlap, suvugan tıpırlanı cılavun entda etdi. Anı avazı bu col, kalay ese da açıvlanıp çıgadı. Sırt başındaça, incile, eriy, tiley ugay... Kimni ese da tanıgan etgença, alay ogursuz. Birsi itleni avazları da añña koşulganda va, ol cır - bu cerge, anı halqına, har adamına etilgen ullu terslik bir zamanda da unutulmazlıgını belgisiça, eşitildi. Birde va tavlu itleni uluvları köçgünçülük palahı sürüp ketgen halknı ızından uzun sarın salgança körünedile. Elni eslisi olturup, nıgış etivçü cerni bügün itle saklap kalgandıla, o, duniya!
Bir kesekden Tutar tuvgan üyü taba tebiredi. Birsi itle da cayıldıla üylerine, tavlula ertdenlik duvadan cayılgança.
Tutar arbazına kirdi. Arbaz kalay ese da bir caralı canıvarga uşaydı. Pariy añña boluşurugu kelgença, bara barıp, catma tübünde Aça olturuvçu tapçannı kulagın bir-eki caladı da, andan başha amal tabalmay, iyesini atılıp turgan çabırlarına başın salıp, alayda soylandı, közlerinden köz caşları aga. Soylanıp edi arbaz da. Halkga kelgen palah alay inciltdi tolu-tobar arbaznı da.
Tutar alay turganlay iynekni ökürgeni eştildi. Pariy sagayıp, terk oguna kötürüldü. Üy artında halcar taba tebiredi. Anı körgende "Kuru biz kalıp kaldık da" degença, iynek cılamsıragan etgença, müñürdedi. Aça añña Aykaşha devçü edi. Pariy köp bolmay tuvgan buzovçuk turgan gitçe orunçuknu eşigine bardı. Art ayaklarına süelip, küreşe ketip, gimhotu bla türtdü da, kadavnu ıçhındırdı. Sora iynekni orununu eşiginde togaynı örge etdi da, eşik tavuş ete, açıldı
Endi buzovçuk erkinlikge çıkdı. Endi iynek da başına boş boldu. Buzovçuk cetip, kuyrugun da oynata, kömük etdirip içe başladı sütden, kızıp turgan emçekleni alışındıra. Alay az süelmegendi pariy, Açanı katını iynekni savganda. Alayda, körgenin, bilgenin da unuturgu kele, ışanıvu ahırı bla tügenip kalmaganı sebepli. Tutarnı cüregi arbazga tartdırdı. Kim biledi... Ol üy artına - halcarga ötgen kezivde... Adamları artha... Bir da bilmezse.
Pariyni körgenley arbaz biyagı makamın - ayırılıv küyün - soza başladı. Üynü eşigi keññe açılıp turganın körgende Tutar seskeññen oguna etdi. Ol aksaganın da horlarga küreşe, gıyı taşladan etilgen tapgala bla kötürülüp, bosagadan üynü içine karap, eşik üsünde uvalıp turgan ariv boyavlu kaññaçıklanı esledi. Pariy añılamadı ol ne zat bolganın. Alga atlap, enşge da iyilip, iyisgep kördü. Ma alay bildi Tutar beşik iyisin. Ma alay kördü Tutar uvalgan beşikni. Biraz mıçıgandan sora başha amal tapmay, ol etivçüsüça, başın da artha atıp, terezeleni zıñırdata, uludu.
Pariy cılav ete edi, uvalgan beşikni cılavun. Halk beşigini cılavun.
7
Kurugan, otu öçülgen tav elni ekinçi tañı atdı. Mart aynı tañı, kart aynı tañı, suvugan aynı tañı, sıññan aynı tañı.
Ol, ömüründeça, kanatların cayıp, kudretni cañırta, carıta, cırlata, kelmedi bu col. Adamsız kalgan elni tañı kesi-kesin tüe keldi, kanatları küe keldi. Keldi da, elni başından qaradı. Üyleni terezelerinde kesini ullu közlerin koya, arbazlaga zıbır kol ayazların sala... Tañ, cava-cava, şoş cıladı. El anasıça, cıladı tañ.
\"Caz başı ösermi endi bu cerde?\" - dep sagışlandı tañ. Ak Sırtdan a añña cuvapha Tutarnı cırı eşitildi: bar cılavlanı unutdurgan cır.
Adamların çaqıradı, halqın çaqıradı ol. Men añılayma ol cırnı. Siz da añılagız anı, adamsız da:
Eze erite canımı
Deydi ol
Ayıtıp turlukma cırımı
Deydi ol
Cırımı ayıtıp turlukma
Deydi ol
Tañ bla atıp turlukma
Deydi ol
Kelip turlukma Ak sırtha
Deydi ol
Kalavur bolup el curtha
Deydi ol
Sen kesiñ kayıtıp kelginçi
Deydi ol
Mañña koluñu berginçi
Deydi ol
Allıña karap turlukma
Deydi ol
Çakıra alay turlukma
Deydi ol
8
Ma alaydı köçgünçülük azabın çekgen, ot cagasından üzülüp ketgen halknı pariyi - zavallı Tutar, tulpar Tutar, seni kadarıñ. Seni neñ Açanı kadarı va? Anı bitev halkını kadarı va? Men bügün da eşiteme seni cırıñı, cılay-ezile aythan cırıñı, bar duniyalada mudah cırnı. Eşiteme da, men da cılayma, bar duniyalada mudah adam bolup. Seni ol cırıñ uçup aylanadı beş da tav elni başında, Holamnı kurugan taşında. Kök bla cerni arasında. Köçgünçülük azabın halkla unutup koymaz üçün. Allay palah endi bolmaz üçün uçadı seni cırıñ, Tutar. Tarıhda kesine cer algan avazıñ. Andan beri, Ak Sırtdan mañña deri savlay cetgen avazıñ.
