Mından kırk cıl alga bolur edi dеymе, mеn ilk okuvda okugan zamanlada Türk tilni alay caraşdırıb sölеşirça bilmеy edik. Elibizdе har kim da tav tildе sölеşgеni amaltın Türk tildе sölеşirgе izlеgеn hazna adam cok edi. Mеn sabiy bolub esimdе kalgan kartlarıbız Türk tilni bilirgе izlеgеn cıllada tеlеvizyon cok, tеlеfon cok, anı koy, elеktrik da cok edi. Barısını da ornun tuthan ullu bataryaları bolgan lampalı radiyola bar edilе. Kartlarıbız, zamanı cеtsе, «Marca, radiyonu bir açıgız, ajansha tıñılayık, ozub kеtmеsin» dеvçü zamanlarında cañılıklanı añılar tеñli Türk tilni bilirgе izlеgеnlеri esimdеdi.

Okuvga barıb, okuy başlaganımda, Türk tilni bilmеgеnibiz carsıta edi. Amma, Türk tildе sölеşеyik dеb, kеsibizni bеk kıynamaganıbıznı esgеrеmе. Munu bılay bolganın başçılarıbız körgеnlеrindе, tav tilni algı burun okuvda, artda oramda, andan sora da üydе sölеşgеññе casak saldıla. Kеsi nögеrlеribizni kеsibizgе casus (tilçi) etdilе. Ertdеnbla okuvga barsak, tav tildе sölеşgеnlеni atları tahtaga cazılıb turuvçan edi. Anı amaltın ayıb alganıbız da bolgandı, tüygеn da etgеndilе.

Alay bla akırın akırın Türk tilgе köçе başladık. Tav tilni kıyırına buçhagına Türk sözlеni camay, kеsi tilibizni artha ata başladık. Andan sora okuybuz dеb, el tışına tögülgеn cılla kеldilе. Halkıbız okuvga esin burdu, adamlarıbız tışına kеtdilе. Türk halkına katışdıla. Adеtibiz, kulturabız, tilibiz, aytırga, bizni Karaçay etgеn zatla barı tas boldula. Endi sabiylеribiz Türk tilgе Karaçay tilni camav etib çırt da kıynalmaydıla barısı da Türk tildе sölеşеdilе. Assimilе dеb mıñña ayta bolurla.

Bılay bolurgamı kеrеk edi? Başha madar tabıllık tülmü edi? Bizni kavumubuznu bir kеsеgi kalgandı tav tildе sölеşgеn. Anı da cartısından aslamı camavdu katışdırıb sölеşеbiz. Bizni kavum da tas bolsa, eldе tilni barganı kuru Türkça bolurga uşaydı. Bu kıyınlık, mеni sartın, Karaçaynı em ullu kıyınlıgıdı bügünlükdе. Bu palah kuru bizdе tül körеmе. Ata curtdagı ahlularıbız da tillеrin tas etе baradıla. Alaydagı sabiylеribiz da nе Orus tildе, nе katışhan tildе sölеşеdilе birbirlеri bla.

Endi bir sorlugum bardı: bizni sabiylе bla anda, Ata curtdagı, sabiylе birbirlеri bla tübеsеlе, kaysı tildе sölеşirikdilе? Bu günahdan kalay kutullukbuz, bilmеymе. Bizdе tukumlanı türlеndirgеndilе, alanı tüzеtgеn da kıyındı endi. Orus kral da Karaçaylılanı tukumlarına «ov», «еv» dеb, atalarını atlarına da «oviç», «еviç» dеb Orus koşakla takgandı. İş koşakla bla kalsa va halkıbıznı özеgi, tili kurub baradı. Ana tillеrin bilmеgеn sabiylеgе Karaçay adеtni, namısnı kalay ürеtirgе bollukdu?

Endi sagış etеmе da, elibizni har zatı: til baylıgı da, tin baylıgı da, tördе bolgan cıllada, sıyıbız tögеrеkdеgi ellеni barısın da ozub, ara şaharda aytılıb başlaññan cıllada, elibizgе kеlе turuvçu adamlaga bir karayık: Cеlal Bayar (Türk kralnı tamadasıcumhurbaşkanı), Sülеyman Dеmirеl (Türknü tamadasıcumhurbaşkanı), dagıda köblе... Kеlib, alay ozub kеtmеgеndilе. Cеlal Bayar, halk bla tübеşib, kеçе da kalıb, alay konak bolub kеtgеndi. Sülеyman Dеmirеl talay kеrе bolgandı elibizdе.

Nе edi alanı bizni elgе kеltirgеn? Colnu da, tеlеfonnu da, elеktrikni da tögеrеgibizdеgi ellеdеn, ilçеlеdеn alga bizni elgе kеltirgеndilе. Türkiyеni başçıları millеtibizni bıllay bir bagalatıb, sıy bеrib nеk kürеşgеndilе? Şaharlada caşaganla, ilçеlеdе caşaganla, Türk halkı kеsi, başçılarına cumuşların etdirgеn ogay, cumuşların aytırga Ankaraga barıb, nеnça künnü tamadalanı eşik alların saklab turgandıla. Bizni halkga, elgе va başha türlü karagandıla. Nе üçün?

Bizni millеtni baylıgı adеtindе edi, namısında edi, kulturasında edi. Tamadala bu baylıknı körgеn edilе. Ala bu baylıknı bilgеn edilе. Ol sеbеbdеn halkıbıznı bagalata edilе, coklay edilе, kеrеklisinе karay edilе. Elibizgе etgеn onovlarına da, cumuşlarına da Allahu Tagala razı bolsun.

Endi, bügünlеdе, elibizda, millеtibiz da bıllay bir nеk uçuzlaññandı? Cеrlеribiz, sabanlarıbız satılıb, adamlarıbız çaçılıb, nе bolgandı? Biz tüb bolamı başlaganbız? Bu zatlaga razı bolub, tas bolubmu kеtеrikbiz? Ata curtdan bеri allay bir kıyınlık sınab, tas bolurga, tüb bolurga dеbmi kеlgеndilе atababalarıbız? Kеlgеndеn sora nеnça cılnı üy bolayık, el bolayık dеb boşunamı kürеşgеndilе? Alaga borçubuznu bılaymı tölеrikbiz?

Bizni «Karaçay» dеb başhaladan ayırthan em alga tilibiz edi. Til kеtsе, Arabdagı Arablı, Türkdеgi Türklü, Orusdagı Oruslu bolub kеtеrikbiz. Alay bola da barabız.

Bizni saklab turgan ekinçi nasıb birgе caşab turgan Karaçay ellеribiz edilе. Endi ellе da tüb bola turadıla, kartla ölеdilе, caş tölü şaharlaga kеtеdi, mülk cеrlеribizni sata, dump etе barabız. Halknı tilin, adеtin da saklab turgan ellеridilе. Ellеrindеn halknı bolumun, halın tanırga bollukdu. Kavkazda ahlularıbız da, kеslеrin esgеrib, ellеrin, tillеrin saklar canından kürеşmеsеlе, curtlarında curtsuz, tilsiz da bolub kallıkdıla. Biz eşitgеn haparlaga körе, Arhız, Dommay dеgеnça kurort cеrlеni başha millеtli adamla küçlеb baradıla. Tav ellеdе caşav kıyın bolgandan, adamla kеtib, tüzlеgе ornaladıla. Anda va Orusnu, başhalanı içindе, cıyımdık camagatda til, adеt kalay saklansın?

Soruvkaygı köbdü, cuvabonov tabıllıkmıdı ansı? Duniya malnı ızından sürüb, Еvropaga, Amеrikaga da ötеbiz, anda va eriybiz, tas bolabız. Türkdе 1520 miñ Karaçaylıdan ana tilindе kеskin sölеşgеn talay cüz adam tabılırmı? Ala da kartla. Caş tölüdе birbirlе, Kavkazga barıb, anda Karaçaylıla bla aranı küçlü etib, bir onovga kеlib, halkıbıznı saklarga kеrеkbiz, dеydilе. Barıb kеlgеnlе va, canları kıynalıb, hapar aytadıla.

«Karaçayda içgеnesirgеn, birbirin tonagan, öltürgеn köbdеn köb bola baradı. Sölеşsеlе, Orus sözlеni asırı köb koşhandan, añılayalmay kıynalganıbız da bolgandı. Añılaganla, carsıganla bardıla, amma, bolumnu tüzеtirgе kollarından kеlmеydi. Andagılanı köbüsü eslеy bolmaz Karaçay kılık, adеt, namıs, til kallay bir kеtgеnin...»

Ata curtubuzda  Karaçayda  halkıbız körе bolmazmı tışına kеtgеn Karaçaylılanı nе bola turganların? Aziyadagıla Kazakh, Kırgız bola, Türkdеgilе Türk bola, Arabdagıla Arab bola, Amеrikadagıla İñiliz tilli bola, dump bola barganıbıznı? Tış krallada caşaganla köb zamannı Karaçaylılıkların (tinlеrin, tillеrin) saklayalgan esеlе tamadalarıbız ellе kurab, bir cеrgе tüşеr dıgalas etib kürеşgеnlеrindеn bolgandı. Ellеdеn halk çaçıla başlaganlay, cеrlеrin da, ekinçi kaytalmazça satıb, ma ol zamandan başlanadı bizni tas bolub tеbrеgеnibiz. «Bizgе bolur bolgandı» dеb koyarga bollukbuz, cañız Ata curtdagı Karaçay bir caşaga edi. Kеsibizdе sınagan zatım  halk saklanır üçün, Curtun, cеrin, ellеrin saklarga kеrеkdi. Ellе saklanmay, til da saklanır dеb ışanmayma. Cıyımdık şaharlada, adеt da, til da sеdirеysеdirеy tas boladıla. Eldеn kеtgеn ızına hazna kaytmaydı. Elini sagışın etgеn da azdı. Halknı tıbırı, tamırı, ölümsüzlügü da eldi. Kеslеri millеt şaharla kurayalmazlık az sanlı halklanı üsündеn aytama. Eldеn, cеrdеn ayırılganı sеbеbli, ullu Orus halk da kallay bir abızıraganın kеsibizda körеbiz, tarih da aytadı.

Türkdе bizni tamada kavumubuz eslilik etib, Karaçay ellе kuratmasala, cüz cılnı uzagına çıdamaz edik biz. Bügünlükdе ol ellеni bir kavumu cokdu, bir kauvmu da bügünlükdе tas bola turadı. Anı sеbеbli Karaçayga karab, sorurum kеlеdi: ellеrigiz (ellеribiz) nе haldadıla? Adam da, halk da elindеn soruladı, tanıladı. Mеññе kaysı eldеnsе dеb sorsala, mеn nе cuvab etеrikmе, ol el cok esе bügün.

Kavkazda Karaçaylıla, eligiz, ellеrigiz nе haldadıla? Tiligiz, törеgiz nе haldadı? Mından alda «Karaçay poeziyanı antologiyasın» kördüm: anda sav cırçılanınazmuçulanı  arasında cıl sanı 50dеn   töbеn   hazna   adam cokdu. Ogеsе caş nazmuçulanı san etmеymi koygandıla?

Karaçay curtda Karaçay tildе cazganla, okuganla, sölеşgеnlе bolmasala, ahırıbız kalay bolur? Karaçay ellе çaçılıbmı kеtgеndilе bizdеça, okuvlada tilgе ürеtgеn tohtabmı kalgandı, ana tilibizdе kitabla çıkmaymıdıla? Bügünlükdе em bay Orus kral millеt tillе, kulturala aynısınla, saklansınla dеb tablıkla kuramaymıdı, açha bеrmеymidi? Ogеsе, kıyınlık kеsibizdеmidi? Soruvlarıma cuvab etallık barmıdı? Türkdе caşaganla «Arhız satıldı, Dommay satıldı, til kurub, halk coyulub, tas bolub baradı» dеgеnça haparlaga carsıb turabız. Mеni bu cazganımı da basmalab, bir cuvab etalırmısız?

Karaçay Gazetesi

БУ БAЙЛЫКЪ НЕК ТAС БОЛГЬAНДЫ
Мeтин Гючлю

Мындан къыркъ джыл алгъа болур эди дейме, мен ил к окъууда окъугъан заманлада тюрктилни алай джарашдырыб сёлеширча билмей эдик. Элибизде хар ким да тау тилде сёлешгени амалтын тюрк тилде сёлеширге излеген хазна адам джокъ эди. Мен сабий болуб эсимде къалгъан  къартларыбыз тюрк тилни билирге излеген джыллада телевизион джокъ, телефон джокъ, аны къой, электрик да джокъ эди. Барысыны да орнун тутхан уллу батареялары болгъан лампалы радиола бар эдиле. Къартларыбыз, заманы джетсе, «Марджа, радиону бир ачыгъыз, ажансха тынгылайыкъ, озуб кетмесин»,деучю заманларында джангылыкъланы ангылар тенгли тюрк тилни билирге излегенлери эсимдеди.

Окъуугъа барыб, окъуй башлагъанымда, тюрк тилни билмегенибизджарсыта эди. Амма, тюрк тилде сёлешейик деб, кесибизни бек къыйнамагъаныбызны эсгереме. Муну былай болгъанын башчыларыбыз кёргенлеринде, тау тилни алгъы бурун окъууда, артда орамда, андан сора да юйде сёлешгеннге джасакъ салдыла. Кеси нёгерлерибизни кесибизге джасус (тилчи) этдиле. Эртденбла окъуугъа барсакъ, тау тилде сёлешгенлени атлары тахтагъа джазылыб туруучан эди. Аны амалтын айыб алгъаныбыз да болгъанды, тюйген да этгендиле.

Алай бла акъырынакъырын тюрк тилге кёче башладыкъ. Тау тилни къыйырына бучхагъына тюрк сёзлени джамай, кеси тилибизни артха ата башладыкъ. Андан сора окъуйбуз деб, эл тышына тёгюлген джылла келдиле. Халкъыбыз окъуугъа эсин бурду, адамларыбыз тышына кетдиле. Тюрк халкъына къатышдыла. Адетибиз, культурабыз, тилибиз, айтыргъа, бизни къарачай этген затла бары тас болдула. Энди сабийлерибиз тюрк тилге къарачай тилни джамау этиб чырт да къыйналмайдыла барысы да тюрк тилде сёлешедиле. Ассимиле деб мынга айта болурла. Былай болургъамы керек эди? Башха мадар табыллыкъ тюлмю эди? Бизни къауумубузну бир кесеги къалгъанды тау тилде сёлешген. Аны да джартысындан асламы джамауду  къатышдырыб сёлешебиз. Бизни къауум да тас болса, элде тилни баргъаны къуру тюркча болургъа ушайды.

Бу къыйынлыкъ, мени сартын, Къарачайны эм уллу къыйынлыгъыды бюгюнлюкде. Бу палах къуру бизде тюл кёреме. Ата джуртдагъы ахлуларыбыз да тиллерин тас эте барадыла. Алайдагъы сабийлерибиз да не орус тилде, не къатышхан тилде сёлешедиле бирбирлери бла.

Энди бир сорлугъум барды: бизни сабийле бла анда, Ата джуртдагъы, сабийле бирбирлери бла тюбеселе, къайсы тилде сёлеширикдиле? Бу гюнахдан къалай къутуллукъбуз, билмейме. Бизде тукъумланы тюрлендиргендиле, аланы тюзетген да къыйынды энди. Орус кърал да къарачайлыланы тукъумларына «ов», «ев» деб, аталарыны атларына да «ович», «евич» деб орус къошакъла такъгъанды. Иш къошакъла бла къалса уа халкъыбызны ёзегитили къуруб барады. Ана тиллерин билмеген сабийлеге къарачай адетни, намысны къалай юретирге боллукъду? Энди сагъыш этеме да, элибизни хар заты: тил байлыгъы да, тин байлыгъы да, тёрде болгъан джыллада, сыйыбыз тёгерекдеги эллени барысын да озуб, ара шахарда айтылыб башланнган джыллада, элибизге келе туруучу адамлагъа бир къарайыкъ: Джелал Вайаг (Тюрк къралны тамадасыджумхурбашканы), Сулейман Демирел (Тюркню тамадасыджумхурбашканы), дагъыда кёбле... Келиб, алай озуб кетмегендиле. Джелал Вайаг, халкъ бла тюбешиб, кече да къалыб, алай къонакъ болуб кетгенди. Сулейман Демирел талай кере болгъанды элибизде.

Не эди аланы бизни элге келтирген? Джолну да, телефонну да, электрикни да тёгерегибиздеги элледен, илкеледен алгъа бизни элге келтиргендиле. Тюркпени башчылары миллетибизни быллай бир багъалатыб, сый бериб нек кюрешгендиле? Шахарлада джашагъанла, илкеледе джашагъанла, тюрк халкъы кеси, башчыларына джумушларын этдирген огъай, джумушларын айтыргъа Анкарагъа барыб, ненча кюнню тамадаланы эшик алларын сакълаб тургъандыла. Бизни халкъгъа, элге уа башха тюрлю къарагъандыла. Не ючюн?

Бизни миллетни байлыгъы адетинде эди, намысында эди, культурасында эди. Тамадала бу байлыкъны кёрген эдиле. Ала бу байлыкъны билген эдиле. Ол себебден халкъыбызны багъалата эдиле, джокълай эдиле, кереклисине къарай эдиле. Элибизге этген оноуларына да, джумушларына да Аллаху Тагъала разы болсун. Энди, бюгюнледе, элибизда, миллетибиз да быллай бир нек учузланнганды? Джерлерибиз, сабанларыбыз сатылыб, адамларыбыз чачылыб, не болгъанды? Биз тюб боламы башлагъанбыз? Бу затлагъа разы болуб, тас болубму кетерикбиз? Ата джуртдан бери аллай бир къыйынлыкъ сынаб, тас болургъа, тюб болургъа дебми келгендиле атабабаларыбыз? Келгенден сора ненча джылны юй болайыкъ, эл болайыкъ деб бошунамы кюрешгендиле? Алагъа борчубузну былаймы тёлерикбиз? Бизни «къарачай» деб башхаладан айыртхан эм алгъа тилибиз эди. Тил кетсе, Арабдагъы араблы, Тюркдеги тюрклю, Орусдагъы оруслу болуб кетерикбиз. Алай бола да барабыз.

Бизни сакълаб тургъан экинчи насыб бирге джашаб тургъан къарачай эллерибиз эдиле. Энди элле да тюб бола турадыла къартла ёледиле, джаш тёлю шахарлагъа кетеди, мюлкджерлерибизни сата, думп эте барабыз. Халкъны тилин, адетин да сакълаб тургъан эллеридиле. Эллеринден халкъны болумун, халын таныргъа боллукъду. Кавказда ахлуларыбыз да, кеслерин эсгериб, эллерин, тиллерин сакълар джанындан кюрешмеселе, джуртларында джуртсуз, тилсиз да болуб къаллыкъдыла. Биз эшитген хапарлагъа кёре, Архыз, Доммай дегенча курорт джерлени башха миллетли адамла кючлеб барадыла. Тау элледе джашау къыйын болгъандан, адамла кетиб, тюзлеге орналадыла. Анда уа орусну, башхаланы ичинде, джыйымдыкъ джамагъатда тил,адет къалай сакълансын?

Соруукъайгъы кёбдю, джууабоноу табыллыкъмыды ансы? Дуния малны ызындан сюрюб, Европагъа, Америкагъа да ётебиз, анда уа эрийбиз, тас болабыз. Тюркде 1520 минг къарачайлыдан ана тилинде кескин сёлешген талай джюз адам табылырмы? Ала да  къартла. Джаш тёлюде бирбирле, Кавказгъа барыб, анда къарачайлыла бла араны кючлю этиб, бир оноугъа келиб, халкъыбызны сакъларгъа керекбиз, дейдиле. Барыб келгенле уа, джанлары къыйналыб, хапар айтадыла.

«Къарачайда ичгенэсирген, бирбирин тонагъан, ёлтюрген кёбден кёб бола барады. Сёлешселе, орус сёзлени асыры кёб къошхандан, ангылаялмай къыйналгъаныбыз да болгъанды. Ангылагъанла, джарсыгъанла бардыла, амма, болумну тюзетирге къолларындан келмейди. Андагъыланы кёбюсю эслей болмаз къарачай къылыкъ, адет, намыс, тил къаллай бир кетгенин...»

Ата джуртубузда  Къарачайда  халкъыбыз кёре болмазмы тышына кетген къарачайлыланы не бола тургъанларын? Азиядагьыла къазах, къыргъыз бола, Тюркдегиле тюрк бола, Арабдагъыла араб бола, Америкадагъыла ингилиз тилли бола, думп бола баргъаныбызны? Тыш къраллада джашагъанла кёб заманны къарачайлылыкъларын (тинлерин, тиллерин) сакълаялгъан эселе  тамадаларыбыз элле къураб, бир джерге тюшер дыгалас этиб кюрешгенлеринден болгъанды. Элледен халкъ чачыла башлагъанлай, джерлерин да, экинчи къайталмазча сатыб, ма ол замандан башланады бизни тас болуб тебрегенибиз. «Бизге болур болгъанды» деб къояргъа боллукъбуз, джангыз Ата джуртдагъы Къарачай бир джашагъа эди. Кесибизде сынагъан затым  халкъ сакъланыр ючюн, Джуртун, джерин, эллерин сакъларгъа керекди. Элле сакъланмай, тил да сакъланыр деб ышанмайма. Джыйымдыкъ шахарлада, адет да, тил да седирейседирей тас боладыла. Элден кетген ызына хазна къайтмайды. Элини сагъышын этген да азды. Халкъны тыбыры, тамыры, ёлюмсюзлюгю да элди. Кеслери миллет шахарла къураялмазлыкъ аз санлы халкъланы юсюнден айтама. Элден, джерден айырылгъаны себебли, уллу орус халкъ да къаллай бир абызырагъанын кесибизда кёребиз, тарих да айтады.

Тюркде бизни тамада къауумубуз эслилик этиб, къарачай элле къуратмасала, джюз джылны узагъына чыдамаз эдик биз. Бюгюнлюкде ол эллени бир къаууму джокъду, бир къаууму да бюгюнлюкде тас бола турады. Аны себебли Къарачайгъа къараб,сорурум келеди: эллеригиз (эллерибиз) не халдадыла? Адам да, халкъ да элинден сорулады, танылады. Меннге къайсы элденсе деб сорсала, мен не джууаб этерикме, ол эл джокъ эсе бюгюн.

Кавказда къарачайлыла, элигиз, эллеригиз не халдадыла? Тилигиз, тёрегиз не халдады?
Мындан алда «Къарачай поэзияны антологиясын» кёрдюм: анда сау джырчыланы назмучуланы  арасында джыл саны 50ден   тёбен   хазна   адам джокъду. Огъесе джаш назмучуланы сан этмейми къойгъандыла?

Къарачай джуртда къарачай тилде джазгъанла, окъугъанла, сёлешгенле болмасала, ахырыбыз къалай болур? Къарачай элле чачылыбмы кетгендиле биздеча, окъуулада тилге юретген тохтабмы къалгъанды, ана тилибизде китабла чыкъмаймыдыла? Бюгюнлюкде эм бай орус кърал миллет тилле, культурала айнысынла, сакълансынла деб таблыкъла къурамаймыды, ачха бермеймиди? Огъесе, къыйынлыкъ кесибиздемиди? Сорууларыма джууаб эталлыкъ бармыды? Тюркде джашагъанла «Архыз сатылды, Доммай сатылды, тил къуруб, халкъ джоюлуб, тас болуб барады» дегенча хапарлагъа джарсыб турабыз. Мени бу джазгъанымы да басмалаб, бир джууаб эталырмысыз?